Automarket of Mongolia

Түүхийн ухааны доктор Д.Өлзийбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

        - Бидний ярилцлага түүхээс ангид байх болов уу. Жишээлбэл, улс төрийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаарх таны дүгнэлтийг сонсмоор байна. Өнөөдөр болоод байгаа энэ үйл явдлын цаад учир шалтгаан нь юу гэж та харж байна вэ?

        - Өнөөгийн бий болсон байдал бидний өмнөх түүхтэй л нягт холбоотой. Тэгэхээр өнгөрсөнгүйгээр одоог дүгнэх ямар ч боломжгүй л дээ. Манай ХХ зууны түүх 1911 оноос авахуулаад бүхэлдээ тусгаар тогтнох, бүрэн эрхтэй улс болж хөгжихийн төлөө л явсан. Монголчуудад өнөөгийн энэ ногдсон хувь тавилан бол манай өмнөх, хойдох хоёр хөрш XX зуун гэхэд томорч, их улс болсонтой холбоотой. Харин энэ тусгаар оршихын төлөөх тэмцэлд манай хойд хөрш үргэлж нөмөр нөөлөг болж явсан нь түүхэн үнэн. Мэдээж тэдний эрх ашигт бид тусгаар байх нь нийцэж байсан хэрэг. Тэдний Азийн зүгт явуулах гео улс төрийн бодлогод монголчууд голлох байр эзэлж байж гэсэн үг. Одоо ч энэ байдал өөрчлөгдөөгүй. Тэд бидэнд сайн ч зүйл хийсэн, муу ч зүйл хийсэн. Гол нь асар их хохирол гарз амссан ч гэсэн энэ хэмжээнд монгол туургатан оршин тогтнож түүх, соёл, хэл, зан заншлаа өвлөн хөгжүүлээд явж байгаа байдал юм.

        Бидний мөнхийн өрсөлдөгч, сөргөлдөгч тал бол манай өмнөд хөрш байдаг. Өнөөгийн хүчирхэг өмнөд хөршийг бий болгох үндэс суурийг монголчууд л тавьсан. Монголчуудын оршин тогтнох тэднээс ялгарах нөхцөл байдлыг ч бас өмнөд хөрш бий болгож байсан. Ингэж харилцан бие биенээ хурцалж, ирлэж, өрсөлдөж, тэмцэлдэж байж бие биенийхээ оршин тогтнох нөхцөлийг бүрдүүлж байсан түүхтэй. Хойд хөрш ч ялгаагүй тэднийг бидний өвөг дээдэс л нэгтгэж, нэгдсэн Орос гэдэг үндэстэн бүрэлдэхэд нь нөлөө үзүүлсэн. Хаа хаанаа төр улс байгуулж хаяа хатган оршиж эхэлсэн үеэсээ л монголчууд, өмнөд хөрш хоёрын хооронд хэн нь хэнийгээ вэ гэсэн тэмцэл явсан. Энэ тэмцэл өнөөг хүртэл үргэлжилж байна, цаашид ч үргэлжилнэ. Тэгэхээр бид түүхийнхээ том дэвсгэр дээр өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдлыг ойлгож харах учиртай. Ард түмний хоорондох дайсагнал биш, төрийн бодлого хоорондох тэмцэл юм.

        Ерөөсөө дэлхий дахинд хаяа залган оршиж байгаа аль ч улсад сайн хөрш гэж байдаггүй. Хөрш, хөршдөө дургүйн учир юу вэ гэхээр, тэдэнд аль нэгнийгээ эрхшээлдээ оруулах, эсвэл аль нэгийнхээ эрхшээлд орохгүй гэсэн тэмцэл өрнөж байдагтай холбоотой. Яг үүний нэг хэсэг нь монголчууд. Мөнхийн дайсан, мөнхийн нөхөр гэж байдаггүй, мөнхийн эрх ашиг л байдаг гэдэг үг үүнтэй холбоотой.

        - Өнөөгийн улс төрд гаднын улсын нөлөө бий юу?

      - Ерөөсөө монголчууд XX зуунаас хойших хугацаанд гадны нөлөөгүй амьдарсан жил, сар огт байхгүй. 1990 оноос хойш монголчууд өөрсдөө бүрэн, жинхэнэ эрх чөлөөгөө олж авлаа, бид бие даагаад өөрсдийнхөө тархи, толгойг мэдээд хэнээр ч заалгахгүй, залуурдуулахгүй оршин тогтнож чадах юм байна гэж бодсон. Гэтэл өөрийн гэсэн, төвлөрсөн, том, алсын хараатай нэгдмэл бодлого боловсруулалгүйгээр ардчилал нэртэй чөлөөт зах зээлийн нийгэм рүү цүл, пал гээд ороод явчихсан. “Бүгдийг нь болгоно, зохицуулчихна, чадна” гээд танихгүй ертөнц рүү орохдоо бид алдаа гаргачихаж л дээ. Тэр алдаа нь юу вэ?

        Бодлоготой, уужуу, урт хугацаанд бодсон, няхуур хандлага тухайн үед бидэнд дутсан. Яагаад гэхээр бид хэт яарчихаж. Социализм чинь ганц Монголд нураагүй шүү дээ. Социалист систем нурж унасан учраас бид тэр системийн нэг хэсгийнх нь хувьд ардчилсан хөдөлгөөн Монголд өрнөсөн. Тэр үед бидний өмнө хэд, хэдэн зам байж гэж одоо бодогддог юм.

        - Ямар замууд байсан гэж?

        - Бүгдийг нь өөрчлөх. Улс төр, эдийн засаг, үзэл суртлын хувьсгал хийж “тэг”-ээс эхлэх. Бид энэ замаар явсан. Эсвэл юуг ч өөрчлөхгүй хуучин хэвээр үлдэх. Мэдээж ийм замыг бид сонгоогүй, сонгох ч үгүй байсан.

        Бас нэг зам нь өмнөхийнхөө сайныг нь аваад саарыг нь хаяж, уламжлалаа үргэлжлүүлэх. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн дэглэмийг нь хэвээр хадгалаад, эдийн засгаа либералчлаад явах нэг боломж байсан. Энэ бол одоо өмнөд хөршид явж байгаа бодлого. Авторитар дэглэмтэй, төвлөрсөн нэг удирдлагатай нийгэм гэсэн үг шүү дээ. Фрэнсис Фукуяма гэх мэт орчин үеийн томоохон судлаач нар огцом үсрэнгүй хөгжсөн улс орнуудад авторитар дэглэмтэй, либерал эдийн засаг байсан учраас хөгжилд хүрчээ хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.

       Тэгээд, “Хэт либералчлагдсан ардчилсан зарчмаар явна гэсэн улсуудад том хямралууд нүүрлэчихэж” гэсэн байгаа. Одоо манай байдлыг харахад яг тийм л байж дээ гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй байна. Тэгэхээр бид гараан дээрээ алдчихаж. Хүний эрх, эрх чөлөө, өмчлөх эрхийг дээдэлсэн нийгэм байгуулах нь хүн төрөлхтний мөрөөдөл мөн. Бидний ч эрхэм дээд мөрөөдөл.

        Бид харин энэ нийгмийг “тэг”-ээс эхлэх зам сонгож аваад явахдаа мэдлэг, туршлага дутсан. Гэнэн, сайхан мөрөөдлөөр хэт жигүүрлэсэн. Тэгэнгүүт өрнөдийнхний төр улсаа байгуулсан байдал, сургамжийг их сайн, биднээс ухаантнууд хийсэн бэлэн жор гэж үзээд хуулсан. Одоо ийм л байдал харагдаж байна.

        Хуулсан үйл ажиллагаатай нь хамт тэдний нөлөө, зарим үед тулгалт гэхээр зүйл, тэгээд санхүүгийн дэмжлэгүүд орж ирсэн. Ер нь Монголд орж ирсэн өрнөдийн санхүүгийн дэмжлэгийн гол зорилго нь өмнөд хөрш, хойд хөршийн хооронд Монголыг стратегийн орон зайн нөөц газар болгож барих л санаатай байсан юм уу гэж харагддаг юм. Түүнээс биш, монголын ард түмэн баян хүчирхэг байна уу, ард түмэн нь боловсролтой, эрүүл байна уу гэдэг тэдэнд чухал биш байжээ.

        Тэгэхээр бид шинэ нийгэм байгуулах гэсэн сэтгэл хөөрөлдөө хэт автаад өөрсдийнхөө онцлог, уламжлал, үндэстний сэтгэлгээ, эдийн засгийнхаа бодит байдалтай холбоо, хамааралгүй урсгал бодлого руу өөрийн мэдэлгүй урсаад орчихсон байна. Түүнийх нь үр дүн одоо 20-иод жилийн дараа гарч байна шүү дээ. Бид эцэс төгсгөлгүй хямралын байдалд орчихсон мэт харагдаж байгаа биз дээ.

        - Яг тэгж л харагдаж байна?

        -“Чөтгөрийн тойрог” гэгддэг нэг нэгэндээ ач санан үйлчлэх үйлчилгээний нийгмийн тогтолцоо бий болсон байна. Их хуралд сонгогдохын тулд, албан тушаалд очихын тулд нэг хүнээс, нэг хэсэг хүнээс мөнгө, туслалцаа болгож авдаг. Албан тушаалд гарсан хойноо тэр тусалсан хүндээ албан тушаал буюу илүү боломжоор хангах тус үзүүлдэг. Үүнийг клиентелист тогтолцоо хэмээн улс төрийн нэршлээр нэрлэдэг болж.

Энэ үйл явц манайд бэхжин тогтоод, түүнийг нь ард олон үзэн ядаад тэмцэлдэж байна шүү дээ. Одоо ойлгож байна л даа. Гэхдээ их үнээр ойлгож байна. Их үнэ гэдгийг энэ ард түмний дийлэнх олонх нь ядуу байгаагаар хэмжиж болно.

        Үйлдвэрлэгч, бүтээгч байхгүй, зөвхөн хэрэглэгч орон болчихсон. Газрын гүн дэх баялгаа ухаад зүгээр л гаргачихдаг. Өөрсдөө боловсруулдаггүй, үйлдвэр байгуулдаггүй. Тэгээд жинхэнэ ургадаг, өсдөг баялаг буюу мал аж ахуйгаа гаргуунд нь, урсгалаар нь хаячихсан. Малчид нь өнгөрсөн зууны 40-өөд оны натурал аж ахуйтны байран дээрээ буцаад оччихсон.

        Өнөөдөр манай өмнөд хөрш “Зуун жилийн мөрөөдөл” нэртэй улс төрийн хөгжлийн томоохон хөтөлбөр боловсруулчихсан байна. Үүнийгээ хөгжлийн төлөөх холын зайн гүйлт буюу марафон гээд нэрлэж. Энэ марафонд БНХАУ ганцхан улстай л өрсөлдөнө гэж байгаа. Тэр нь АНУ. “Бусад нь бидний өрсөлдөгч биш” гэж байгаа.

        АНУ-тай бид энэ холын зайн марафондоо 2049 онд ялалт байгуулна гээд тунхаглачихсан. 2050 он гэхэд бид дэлхийн тэргүүлэгч орон болно гэж хэлсэн. Одоо энэ бодлого явж байна. Ийм том бодлого, амбиц өвөрлөчихсөн өмнөд хөрштэй бид бас хэрхэн зэрэгцэн орших вэ гэдгээ одооноос бодож байх ёстой. Хараат болчих уу, эсвэл эн тэнцүү хөршийн хэмжээнд зэрэгцэн орших уу гэдэг асуудал бий. Бидэнд одоо ямар ч амбиц алга, зүгээр л амиа аргацааж байна.

        - Одоо үүсээд байгаа нөхцлийг ярихаар тогтолцоо нь л буруу байна гэдэг. Нэг хэсэг судлаачид “Монголд сонгодог парламентын засаглал хамгийн тохиромжтой нь” гэж байна. Зарим нь “Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болох ёстой” гээд байдаг. Тэгэнгүүт, “Цус урсгалгүй олж авсан ардчиллаа авлигаар үгүй хийх нь, дарангуйлал тогтоох зүг рүү явах гээд байна” гэдэг шүү дээ?

        - Аль ч улсад тохирсон засаглалын бэлэн жор гэж байдаггүй. Харин улс орнууд өөрийнхөө үндэстний онцлогийг харгалзсан түүндээ тохирсон засаглал, төрийн байгууламжийн хэлбэрийг өөрсдөө ухаалгаар олж тогтоох ёстой. Бид бол бэлэн жор хайж яваад өнөөгийн шүүмжлүүлээд байгаа засаглалын хэлбэрийг авчихсан шүү дээ. Засаглал нь нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн бол хэн ч түүнийг шүүмжлэн буруушаахгүй. Тэгэхээр болохгүй байна гэсэн үг. Зарим нь хүндээ байна, тэр хүн гуай хуулиа мөрдөөгүйгээс ийм байдалд хүрлээ гээд ярьдаг. Үгүй ээ, хүндээ биш тогтолцоондоо байна. Хэн ч алдаа оноондоо хариуцлага хүлээдэггүй, эзэнгүй, толгой тэргүүнгүй төрийн тогтолцоо одоо манайд оршиж байна. Хуулийн засаглал тогтоохыг мөрөөдсөн ч түүнийхээ мөн чанарыг өнөө хэр ухаараагүй явна. Парламентын засаглал хоёр их хөршийн дундах манайх шиг улсад тохиромжтой гэж их ярих юм. Хэн хүнгүй л тэгж бодож байлаа л даа. Гэтэл хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдэл хоёр парламентад л төвлөрдөг учраас хэн ч эцсийн дүндээ хариуцлага хүлээдэггүй, хүссэнээ хийдэг, их эрх мэдэлт эзэн эрхт байгууллага бий болдог нь парламентын засаглалын сул тал юм уу гэж би боддог. Парламентыг бүрдүүлэгч эзэд нь ард түмэн мэт харагдах авч гол завшигч эзэд, үндсэн засаглагч нь парламентад олонхи болсон нам шүү дээ. Намын засаглал гэсэн үг. Гэтэл манайд намууд өнгөрсөн хугацаанд сайтар төлөвшиж чадсангүй. Үүнд л бидний доголдол, хямралын уг сурвалж байна гэж би бодоод байна.

        Яахав, Үндсэн хуулийн ерөнхий зарчим зөв. Хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн явдал бол манай одоогийн Үндсэн хуулийн амин сүнс. Би нэг зүйлийг их гол байж дээ гэж боддог юм. Энэ нь Үндсэн хууль дотроо сонгуулийнхаа системийг хуульчилж өгөх ёстой байж дээ гэж. Манай Монгол Улс чинь өмнө нь ганц л манлай намтай байлаа шүү дээ. 1990 оноос хойш олон намын системтэй болов. Олон нам оршиж, өрсөлдөж байсан туршлага байгаагүй учраас бид сонгуулийн ямар системтэй байх нь зөв юм гэдгээ ерөөсөө сайтар ухаж мэдээгүй.

        Намуудыг төлөвшүүлдэг, үзэл санаан дээр нь бат байлгадаг юм чинь сонгуулийн пропорциональ буюу холимог систем аж. Бид 1992 оноос хойш байсхийгээд л сонгуулийнхаа хуулийг өөрчлөөд л түмэн янзын системээр явж ирлээ. 2020 оны сонгуулийг харж байгаарай. Одоо эрх мэдэлд буй намууд сонгуулийг пропорциональ системээр явуулахаар болгоно. Можаритар нь унангуут дараагийнх нь пропорциональ байдаг л байхгүй юу. Пропорцианаль системээр яваад аль нэг нам нь уначихвал можаритар болгоод ингээд л явна. Нөгөө тэнэг тойргоосоо ерөөсөө гарахгүй.

        - Дээр нь улс төрийн намуудын хуулийг бас ярих хэрэгтэй?

      - Намуудыг бүлэглэл, ялзрал, мөнгөний эрх мэдэл, бүлэглэлийн хараанд оруулсан, ямар ч үзэл санааны үнэт зүйлгүй болгоход нөлөөлсөн энэ хууль. Ийм байдлаас ангижиръя гэвэл эрс шинэчлэл хийх ёстой. Бид тогтолцоогоо, төрийн байгууламжаа эрс өөрчилж байж улс орныг минь муухай харагдуулж, муухай байлгаж буй энэ буруу тогтолцооны тойргоос гарна. Муу тогтолцоо улс төрчдийг муухай харагдуулж, бас муухай болгож байна. Түүнээс биш, энэ засаг төрийн эрх мэдэлд байгаа, хөрөнгө чинээтэй байгаа хүн бүхэн муу гэсэн үг биш шүү дээ. Тэд чинь хавтгайрсан авлигачид, эх орноо худалдъя гээд өдөр, шөнөгүй бодож байдаг хүмүүс биш байхгүй юу. Тэднийг систем ийм болгочихсон. Зөвхөн улс төрчдийн хүрээнд биш, нийгмийн амьдралын бүх хүрээнд эрүүл бус өрсөлдөөн бий болж. “Хэрэв би авахгүй бол тэр надаас өрсөөд авчихна, тэгээд намайг дийлнэ” гэсэн ийм ширэнгийн өрсөлдөөн одоо яваад байна. Тэгэхээр манайд тохирсон засаглалын хэлбэр нь ерөнхийлөгчийнх гэдэг санаа дэвшүүлдэг хүмүүстэй би санал нийлдэг. Хүмүүс ерөнхийлөгчийн засаглал гэхээр Ю.Цэдэнбал, Н.Багабанди, Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж гэж хараад байх юм. Тэд манай засаглалын хоёрдмол, тодорхойгүй байдал дундаас эрх мэдэл төвлөрүүлэх хүслээс төрж гарсан улс шүү дээ, Ю.Цэдэнбалаас бусад нь. Ерөнхийлөгчийн засаглал бол дарангуйлал гэдэг нь үнэхээр гэнэн ойлголт. Ерөнхийлөгч гүйцэтгэх засаглалаа тэргүүлж парламенттайгаа эрх мэдлээ тэнцвэржүүлээд л явна. Харин парламентаа хоёр танхимтай байгуулах уу, нэг танхимтай байгуулах уу, шүүх эрх мэдлийг сонгож бий болгох уу, томилж бий болгох уу гэдэг дээр ухаан уралдуулах асуудал. Монголчууд бол лидер дагадаг ард түмэн, бүр эртнээс.

        - Та 20 жилийн дараах Монголын улс төрийг хэрхэн харж байна?

      - Энэ байдлаараа бол бид дампуурна, алга болно шуудхан хэлэхэд. Өмнөд улсын хараат болно. Энэ байдлаа л засахгүй бол. Эрс шинэчлэл хийж муу байдлаас гарах ёстой. Тэгэхгүй бол эхлээд өмнөд хөршийн хараат болно, дараа нь элгэнд нь үүрд тэврүүлнэ. 1994 онд хятадын түүхч Хао гэдэг хүн бичсэн байдаг юм шүү дээ. “2045 гэхэд бид алдагдсан хойд нутгаа элгэндээ тэвэрнэ” гэж. Яагаад 2045 он гэж хэлж байгаа юм? Тэд 1945 оны аравдугаар сарын 20-ны санал хураалтын хугацааг тооцож тэгж хэлж байгаа юм. Яг 100 жилийн ой дээр нь биднийг өөртөө нэгтгэнэ гэсэн үг. Энэ үг зүгээр нэг үндэсний үзэлтэй түүхчийн санамсаргүй хэлсэн үг биш гэж би боддог. Монголчууд урт ухаантай ард түмэн болохоор арай ч ийм байдалд орчихгүй байх. Гэхдээ яахав, хүн хэлэхээс нааш цаас чичихээс нааш гэж үг бий. Санаж сэрж, соргог байх л учиртай.

         - МАН одоо задрах болов уу. Эсвэл улс төрд мөнхийн дайсан эсвэл мөнхийн найз байдаггүй гэдэг зарчмаараа эргээд ямар нэгэн эрх ашгаараа нэгдэх болов уу?

         - МАН-ын 100 жилийн ой 2020 онд болох юм. Монгол ардын нам гэдэг байгууллага 1920 оны зургадугаар сарын 25-нд Данзангийн гэрт хуралдаж тэдний зандан ширээний хөлийг тайрч тамгаа сийлснээр байгуулагдсан. МАН өнгөрсөн 100 жилд хэд, хэд хувирсан л даа. Анхны МАН гурван хүчний нэгдлийн нам байсан. Түшмэдийн нам, Ардын нам, Язгууртны нам гэдэг монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэх зорилго өвөрлөсөн хувьсгалт нууц бүлэглэлүүд байсан.

        Тэд “Ардын эрх ашгийг хамгаалсан, ардын нэртэй нам болъё” гээд нэгдсэн. Тэгэхээр яг одоогийнхоо энэ байдлаар байвал энэ нам 100 жилийн ойгоо нэгдмэл нэг намын хүрээнд хийж чадахгүй л болов уу. Бутарч байна шүү дээ, одоо. Гурван ч нам 100 жилийн ой хийнэ ярих болов уу даа, бараг. Намын дарга У.Хүрэлсүх нь яаж ажиллах гэж байгаа юм. Тэгэхдээ түүнээс хамаарахгүй задрал явагдаж байна.

МАН 1924 онд МАХН нэртэй болж 1990 он хүртэл явсан. 1990 оны үед МАХН шинэ нөхцөл байдалд дасан зохицох оролдлого хийсэн. Төв үзлийг авлаа. Зүүний ч биш, барууны ч биш нам боллоо гэж. Тухайн үед манай улстөрчид уламжлалаа авч үлдэж байна гэдэг утгаар уу, эсвэл ардчилагчид тохиролцсон уу МАХН-ын үйл ажиллагаа бусад соц орны коммунист намууд шиг хаагдаагүй. Гэтэл энэ нам дотор үзэл бодлын ялгарлаараа хуваагдаж, фракцлахаасаа илүү эрх мэдэл, албан тушаалын төлөө тэмцсэн бүлэглэл хоорондын хагарал тэмцлээсээ болж хагаран бутарч байна. Гаднаас нь ажихад үндсэндээ дөрвөн бүлэглэл байна. Тэгэхээр хувь заяа нь их бүрхэг. АН ч гэсэн ялгаагүй эрх мэдлийн төлөөх бөөн бүлэглэлтэй. Эрүүл зүйл бараг байхгүй. “Намууд бүгд хүндээр өвчилсөн. Намууд бол иргэний дайныг өдөөгчид” гэж өмнөд хөршийн нэг удирдагч хэлсэн байдаг юм шүү. Гуравдагч орон зайг нөхөөд гарч ирэх нам бас хэцүү. Бүхнийг шинээр эхлэх л хэрэгтэй болоод байгаа юм даа. Тэгэхээр намуудаа тараая. Тэгээд нэг гараанаас хүмүүс үзэл санаа, анги давхрагын эрх ашгаараа эргээд нэгдэж болно шүү дээ. Жинхэнэ баруун нь баруунаараа, зүүн нь зүүнээрээ явцгаая, цэгцэрье, үзлээ, зорилгоо тодорхой болгоё, ард түмэндээ ойлгомжтой байя.

        Монголчууд бол лидер дагадаг ард түмэн шүү дээ. Намууд ойлгомжгүй үзэл санаатай, хувиа хичээсэн бялангач бүлэглэлийн гарт орж ард нийтийн дэмжлэг авч чадахгүй болсон учраас тодрох ёстой удирдагч лидерүүдээ өлгий дотор нь “амыг нь барьчихаад” байна. Лидерийн мухардалд орвол нам мухардчихдаг, хуваагдчихдаг, хагарчихдаг жамтай аж. Улс ч үүнтэй адилхан. Ард түмэн хүчтэй, хүлээн зөвшөөрөгдсөн удирдагчийг дагадаг.

 ЭРХ БАРИГЧДАД ДУНДАЖ ДАВХАРГА БИЙ БОЛГОХ СОНИРХОЛ АЛГА

        - Таны лекцүүдийн зорилтот бүлэг бол өсвөр үеийнхэн, залуучууд. Өсвөр, залуу үе гэж таныхаар хэн юм. Тэдэнд ямар хүч байдаг вэ?

       - Маш их хүч бий. 2010 оны тооллогоор хүн амын 74.3 хувь нь 44 хүртэлх насны залуус байсан. Хүн амын энэ 74 хувь чинь ирээдүйн Монголыг авч явна. Түүнээс 30 гаруй насны залуучууд нь 810 мянга гаруй байсан. Одоо бараг саяд хүрээ биз дээ. Би лекцээ тэдэнд зориулаад байдаг нь энэ залуучууд эх түүхээ хүндэтгэн хайрлаж, өвөг дээдсийн туулсан алдаа оноог ухаалгаар цэгнэн тусгаж, сонор соргог, цаг үеэ зөв үнэлж, ухаалаг тэмүүлэлтэй амьдарч байж монголын ирээдүй баталгаажна гэж үздэгийнх. Бид өнөөдөр залуучууд руугаа чиглэсэн тодорхой, тоймтой юу ч хийхгүй байгаагаас тэдний төлөвшил хэт урсгалаараа явж байна. Ухамсартай залуу үеийнхнийг бэлтгэх, чин зоригт эх оронч болгож хүмүүжүүлэх том бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй болчихсон байна.

        Том бодлоготой улс орнуудын зөөлөн хүчний бодлогод маш амархан автах залуу үе Монголд бий болж. Зан заншлаасаа холдоод, түүхээ үл тоогоод, хэлээ мартаад эхлэхээр үндэстний өөрийнх нь дотоод мөн чанар байхгүй болчихно шүү дээ. Бүх түвшинд олон удаа ярьж, шаардаж байсны хүчинд хоёр жилийн өмнөөс монгол хүүхдэд 11 нас хүрснээс хойш гадаад хэл заа гэдэг шийдвэр гаргах шив. Тэгэхгүй бол дүр нь монгол ч герман, япон, хятад, америк, солонгос сэтгэлтэй, сэтгэхүйтэй хүн олноороо бойжиж байна.

        -Та хувьсгал биш эрс шинэчлэл гэж хэлээд байгаа нь учиртай л байх. Гэтэл УИХ-ын танхимаас зарим нь залуучуудаа хувьсгалд уриалаад байгаа. Тэгэхээр таны яриад байгаа эрс шинэчлэлийг, эсвэл зарим хүний хүсээд байгаа тэр хувьсгалыг хийх хэмжээнд манай залуус хүрсэн үү?

       - Хүрсэн. Яагаад гэхээр би маш олон залуутай уулздаг. Тэднийг зохион байгуулах ажил, тухайлбал нийгмийн амьдралд идэвхтэй,  ухамсартай оролцуулах арга хэлбэр дутаад байгаа юм. Залуус гэгээлэг зүйл ярьж, хүсч тэмүүлж байна. Боловсролтой, зөв үзэл бодолтой, нийгмийг ямар ч түвшинд аваад явчих хүч чадалтай, эх оронч залуу маш олон байна. “Хятадыг дагая”, “Оросыг дагая” гэсэн залуус алга. “Яавал Монголоо зөв авч явах вэ?” гэсэн залуус харин олон байна. Тэдний бодсон санаа, тэмүүлсэн үйл хэрэг одоогийн тогтолцоог очоод л мөргөж бутран сарниж байна. Тэгээд цүнх баригчийн замыг ихэнх нь сонгож байна. Өөр арга алга байна шүү дээ.

        Тиймээс эрс шинэчлэл хийе гээд байгаа юм. Хувьсгал биш. Хувьсгал гэдэг чинь нэг хэсэг нь нөгөөгөө үзэн ядаад нөгөөгийнхөө эрх мэдлийг хүчээр булааж авах л үйл явц шүү дээ. Үр дүнд нь нийгэм тогтолцоо өөрчлөгддөг ч хямралдан тэмцэлдэж цус, нулимс урсдаг. Эвлэршгүй зөрчил, үзэн ядаж, өс авахад хүрдэг.

        Ийм байдалд хүрэхгүйгээр, ухаалгаар, зөвшилцлөөр тогтолцоогоо өөрчлөөд  тайван замаар улс орноо сайн тийш залчих бүрэн боломж бий. Байгаа байдлаа өөрчлөх уур амьсгал нэгэнт бүрдэж. Бүгдээрээ л “Энэ нэг л биш байна, болохоо байчихлаа” гэдгээ мэдэж байгаа шүү дээ. Эрх барьж байгаа нь ч, ард түмэн ч мэдэж байгаа. Сая засгийг огцруулах асуудлаар чуулганы хуралдаан дээр их тод харагдаж байна билээ. Бүгдээрээ л “Бид мухардалд орчихлоо, болохоо байчихлаа” гээд байна лээ. Хамгийн харамсалтай нь нийтийн сайн сайхан байдал тогтоохын төлөө УИХ-ын гишүүн болсноо мартчихсан мэт аяглаж байгаа нь олны дургүйцлийг их хүргэлээ. Тэд ард түмний тодорхой хэсгийн төлөөлөл л болж УИХ гэдэг субъектыг  бүрдүүлж байгаа жирийн ардын л нэг гэдгээ умартаад дарга анги, хүнд сурталтан, авилгач түшмэд болон хувирчээ. Тэдний өөрсдийг нь бий болгосон бүлэглэлийн эрх ашиг нь, хувийн явцуу үзэл бодол нь нийтийн эрх ашгийг дийлж байгаа учраас “Миний хулгайлсан бага, чинийх илүү шүү”  гэдэг тулга тойрсон хэрүүл хийж байгаа юм. Улс төрчид тийм хэмжээнд доошоо орчихсон байна. Энэ бол тогтолцоо буруу байгаагийн л шинж. Үүнийг өөрчлөх ёстой.

        -Эх оронч, үндэсний үзэл гэж юу вэ. Энэ үзэл түүхийн ямар цаг үед монголчуудад хамгийн ихээр сууж, ямар цаг үед нь бүдгэрсэн юм бол?

        - Эх хэл, зан заншил, соёл түүхээ хүндлэн хайрладаг, түүнийгээ мэдэж сурахыг хичээдэг хүн бүр эх оронч шүү дээ. Түүхээ, зан заншлаа, өвөг дээдсээ хүндэтгэхийг хэлж байгаа юм. Гишгэж яваа газар шороо, түшиж яваа уул усаа хайрлан хүндлэхийг хэлж байгаа юм. Тэгэхээр хүүхдийг багаас нь хүмүүжүүлэн өсгөхдөө л эх оронч болгож төлөвшүүлдэг бодлого хөтөлбөртэй байх шаардлагатай. Нэг үгээр хэлбэл эх оронч үзлийг хүмүүжлээр, төрийн оновчтой үзэл суртлын бодлогоор олж авдаг. Хүн анхнаасаа л эх оронч төрнө гэж үгүй.

        Ер нь монголчууд эх оронч, бардам хүмүүс. Аюул тохиолдсон үед, хүнд үед атгасан гар шиг, хураасан шагай шиг нэгдэж чаддаг хүмүүс. Манай баялаг түүх үүнийг хэлж байдаг. Яагаад гэхээр монголчууд харийнханд ялагдаж үзээгүй, дандаа ялж, дэлхийн дайдыг хэмжсэн том улс байгуулж байсан ард түмэн шүү дээ. Ялан дийлээд гаднаа дайсагнах хүчгүй болсон цагтаа хоорондоо байлдаж дайтдаг сонин сургамжит түүхтэй ч улс. Хоорондоо л дайтаж улсаа унагаж явснаас бус гаднаас хүрч ирээд бидний төрийг  эзэлж байсан удаа бараг байхгүй. Юань улсын үед хятадаас хөөгдөж гарсныг,  манжийн эрхшээлд өөрсдөө бараг сайн дураараа орсныг эс тооцвол. Тэд бидний дотоод зөрчил хагарлыг л ашигласан юм шүү дээ. Одоо энэ хоёр том намынхаа байж байгааг хар л даа. Сонгуульд ялаад эрх баригч болчихонгуутаа нам дотроо хагаралдаад л унаж байгаа биз дээ. Юу ч гэмээр юм мэдэхгүй, үндэстний онцлог уу, түүхээсээ сургамж авахгүй байгаагийнх уу?

        Ер нь монгол хүн, монгол морь хоёр л эх нутаг руугаа гүйдэг юм гэсэн. Эх орон элгэн садан нь үргэлж уяатай явдгийнх байх. Эх орноо үл тоодог, үзэн яддаг урвагч нар мэдээж гардаг. Урвагч нар цаг үе болгонд байдаг. Гэхдээ нийт монгол хүмүүсийн эх оронч үзэл, тусгаар оршихын төлөөх үзэл санаа хүсэл тэмүүлэл өнөөгийн монгол хүмүүсийг бий болгож, нэгтгэн барьж байгаа юм. Энэ бол алга болчих зүйл биш. Тэрийг нь бид харин төрийн бодлогоор байнга сэргээж, сэрээж байх ёстой юм. Түүхээ уншихад л дотор хүн нь сэрээд, эх орныхоо төлөө зүрх нь цохилоод, сэтгэл нь гэгэлзээд, сайн муугаа дэнслээд  ирнэ шүү дээ, монголчууд.

       - Баян хүн болгоныг олигархи гэж хардаг, үзэн яддаг хандлага бий болчихлоо. Дундаж давхаргынхан байхгүй болсны нэг илрэл нь энэ мөн үү?

        - Баян, ядуугийн хэт их ялгаа бий болно гэдэг чинь хамгийн аюул шүү дээ. Үнэнийг хэлэхэд ядуурал хүнийг их муу зантай болгодог. Маркс, Энгельс нар люмпен пролетари гэдэг нийгмийн хамгийн доод давхрагынхны зан чанарыг тодорхойлж бичсэн байдаг юм. Өсөрхүү, бүх юманд дайсагнаж ханддаг, чинээлэг хэсэг, өөрөөсөө илүү явааг үзэн яддаг, хэдэн төгрөг, эсвэл ямар нэг зүйл амлахад хэнийг ч, юуг ч устган сөнөөхөд бэлэн хүмүүс нийгэмд хамгийн аюултай гэдгийг тэд анхааруулсан юм. Тэдэнд өлсгөлөн ходоодноос өөр үнэт зүйл, үзэл санаа гэж байхгүй. Ийм хүмүүсийнхээ тоог нэмээд байна гэдэг энэ улс өөрөө тогтворгүй байдал, баячууд нь харгислал, хувьсгалд өртөх, алуулж талуулах, бий болгосон зүйлээ сөнөөн устгуулах зүйл рүүгээ л яваад байна гэсэн үг. Тиймээс өөрийнхөө эрүүл мэнд, боловсролынхоо хэрэгцээг бүрэн хангаад амьдарчих боломжтой, ажил орлоготой, унах унаа, суух сууцтай, хүүхдүүд нь сургуультай, ирээдүй нь баталгаатай, өөрийн гэсэн үнэт зүйлтэй дундаж давхаргынхныг олон болгох нь нийгмийг хамгийн тогтвортой, улс орныг хүчирхэг байлгах гол нөхцөл байдаг аж.

        Үүнийг манай эрх баригчид, олигархи гэгдээд байгаа нөхдүүд, ер нь сайд, дарга нар гээд бүгд мэдэж байгаа гэж бодож байна. Гэхдээ үүнийг хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллахгүй байгаа мэт харагдаж байгаа биз дээ. Яагаад? Яагаад гэвэл тогтолцоо нь хийлгэхгүй байгаа юм. Бий болсон нийтийн баялгийн эзэмшилт, хуваарилалт цөөн хүнтэй бүлэглэлийн гарт хэт төвлөрсөн нь төрийн тогтолцоонд нөлөөлж, хяналтгүй парламентаар дамжуулан эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх боломжийг бусармаг хүчинд олгосонд байгаа юм. Үүнийг засч залруулахгүйгээр нэг 76 хүнийг нөгөө 76 хүнээр солиод юу ч өөрчлөгдөхгүй байгаад хамаг учир оршиж байгаа юм. Улс төрчид гэгддэг хүмүүс чинь уг нь эх оронч үзэл бодолтой л хүмүүс байгаа шүү дээ, гэхдээ тогтолцоо нь тэднийг буруу тийш залаад явцуу бүлэглэлийн эрх ашгийг хамгаалагч, эх орны эрх ашгаас урвагчид шиг харагдуулаад байгаа юм. Дундаж давхарга гарч ирэхгүй байгаа нь үүнтэй л холбоотой. Хүн амаа нийтээр нь ажил орлоготой, улс орноо хэрэглэгч биш бүтээгч болгож байж л бид сайн сайханд хүрнэ шүү дээ. Нийгэм хэзээ тайвшрах юм гэвэл нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн шударга, том тэмүүлэлтэй хүчирхэг төр засагтай, хувь хүний эрх нийгмийн эрх ашигтай зөв зохицсон цагт л гэж би бодож байна. Одоо манайд анархизм л ноёлж байна.

       - Нийгмийн ийм хаос байдалтай үед олон шашин байх нь тийм ч сайн зүйл биш болов уу гэж бодох юм.  Энэ талаар та юу бодож явдаг вэ?

        - Монгол Улс тусгаар тогтнолоо олж шинэ тулгар улс байгуулахад хамгийн их түшиг болсон гол зүйл нь улсынх нь агуу их түүх, бурхны шашин хоёр. Монголчууд нэг шашинтай байсан учраас тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцлийн тугийн дор маш хурдан нэгдсэн. Хэрэв манж нар шиг буддын шашнаа огоороод күнзийн ёс суртахуунд суурилсан хятад түшмэдийн гарт эрх мэдлээ алгуур алдсан бол манай ард түмэн тэдэн шиг л болчих байсан. Манайд бурхны шашин гурвантаа дэлгэрсэн түүхтэй. Эхнийх нь бүр Хүннү гүрний үед. Удаах нь манай Их Юань гүрний үед, гурав дахь нь улс төрийн бутралын үед. Юань гүрний үед Хубилай хаан Түвдийн Пагва ламыг залж бурхны шашныг монголын төрийн шашин болгосон. Монголчууд нэгэнт хятадыг бүхэлд нь эзлэн дагуулсан учраас тэдний гол суртахуун күнзын суртлаас сэргийлсэн хэрэг. Утгаараа бол уусан ижилдэхээс л сэргийлсэн гэсэн үг шүү дээ.

        Ингэж монгол туургатны оюун санааны нэгтгэгч нь бурхны шашин болсон юм. Энэ нь улс төрийн бутралын үед буюу бурхны шашны гурав дахь дэлгэрэлтийн үед ч нэгдлийг хангагч гол хүчин болсноор харагддаг. Монголын бурханы шашны тэргүүн Богд Жибзундамбыг тойрсон улс төрийн нэгдэл үүссэн юм. 8-р Богд хэдийгээр түвд хүн ч тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэлд монголчууд түүнийг тойрон улс төрийн нэгдлээ бий болгосон түүхтэй. Энэ бол бурхны шашин монголчуудын оюун санааны нэгдлийг хангагч хамгийн гол хүчин гэдгийг харуулж байгаа юм.

        Одоо ч энэ нөлөө үүрэг нь арилаагүй шүү. Нэг зүйл би шууд хэлчихье. Нэг үндэстэн нэг л шашинтай байх ёстой. Тэгвэл үндэстний нэгдэл хүчирхэг, тогтвортой, оюун санааны хагаралгүй байх нөхцөл болно.  Цөөн хүн амтай хүчирхэг хөршүүдтэй улсад олон шашин аюул л тарихаас ашиг авчрахгүй ээ. 1930-аад онд лам нарыг Сталинчууд яагаад хоморголон устгасан юм? Монголын оюун санааны нэгдлийг задлах гэж л тийм үйлдэл хийсэн юм.

     Бурхны шашны дотоод амьдрал өдгөө Далай ламын Түвдийг тусгаарлах бодлоготой уялдаад нэлээд улстөржсөн байдалтай болсон. Үүнийг манай өмнөд хөрш улс төрийн бодлогодоо ашиглах чиглэл рүү орчихоод байна. Тэр бодлогынхоо хүрээнд Монголын бурхны шашны зарим эрх мэдэлтнүүдийг мөнгө, тэтгэлгийн хүчээр, өглөгийн хүчээр өөртөө татах бодлогыг явуулж эхлээд нэлээд удах шиг боллоо. Үүнд нь манай олон лам харанхуйгаар автаж байна. За зарим нь сүм хийдээ өөд нь татаж оршин тогтнохын төлөө аргадах мөнгөний арганд ч автаж буй биз. Өмнөд хөрш шашны удирдлагыг гартаа, нөлөөндөө авахыг оролдож байгаа нь илт байна шүү дээ. Тухайлбал Банчин Богдын хойд дүрээр шашны эсрэг үзэлтэй хүнийг тодруулж,түүнийг тойрсон шашны удирдлага бий болгохыг оролдож байгаа нь үүний нэг л жишээ.  Гэтэл манай хэдэн лам нар тэр Банчинбогд гэх хүнийг тойрсон цаад санааг ойлгоогүй юмуу, ойлгосон ч хувийн эрх ашиг нь дийлсэн үү тэр хавиар эргэлдэх болж. Бүр Монголд урьсан ч сураг дуулдсан. Гэтэл энэ нөхдүүд Далай ламыг Монголд залрахыг эсэргүүцээд байсан. Үүнийг нь бодохоор хятадын өмнө үүрэг хүлээсэн ч юм шиг. Бодох л асуудал шүү.

       Шашны хагарал ингээд нэг үндэстэн дотор нэг шашных нь дотор газар авбал хүмүүс оюун санааны хувьд хагарна гэсэн үг. Энэ бол улс төрийн хямрал тэмцлээс илүү аюул дагуулна шүү. Шашныг зөв байранд нь байлгахгүй бол өөр олон шашнаар дамжиж үндэстний оюун санааны орон зайг эзлэх түрэмгийлэл орж ирнэ.

         Монголын ороо бусгаа үе бүрт Христийн урсгал орж ирсэн байдаг юм. 1911 оны дараа, 1921 оны хувьсгалын дараа гэх мэт.  Энэ нэврэх гэсэн оролдлогууд тухайн үедээ амжилт ололгүй бурхны шашны үзэл санаанд түрэгдээд гарсан байдаг юм. Социализмын үед хүний шашин шүтэх эрх чөлөөг хязгаарласан учраас аль ч шашны үйл ажиллагаа түүний нийгэмд үзүүлэх нөлөө зогссон. Гэхдээ далд шүтлэг байсаар байсаан. 1990 оноос хойш шашин шүтлэг чөлөөтэй болсноор аль ч шашин нийгмийн оюун санааны  орон зайд нэвтрэх боломжтой болж тэдний үйл ажиллагаа хяналтгүй, задгай, урсгалаар болж эхэлсэн. Статистик тоогоор манайд Христийн сүм хийдийн тоо бурхны шашны сүм хийдээс даваад гарчихлаа. Юу номлож, ямар үйл ажиллагаа явуулдгийг нь хянадаг цэгцэлдэг газар байдаггүй, нэг үгээр төрийн оновчтой бодлого байхгүй байна аа л гэсэн үг.

       Христийн урсгалуудын үйл ажиллагааг ажиглаж байхад нийгмийн сэхээлэг хэсэгтэй ер ажилладаггүй. Дандаа ядуу, дорой хэсгийнхэн эсвэл өвчин хуучинд баригдсан мөн эмэгтэйчүүдтэй, залуучуудтай ажилладаг. Тэдний “тархийг угаахад” амархан байна гэсэн  үг.

        Шашны үзэл санаанаас үүдэлтэй оюун санааны ялгарал ихэсвэл яваандаа шашин өөр учраас гээд залуучууд хоорондоо суухгүй болно. Эвлэршгүй том хагарлын үндэс аажуудаа бий болно шүү. Тэгэхээр үүнийг төрийн зүгээс цэгцлэх хэрэгтэй. Энэ нөхөр хүний эрх чөлөөний эсрэг юм ярьж байна гэж зарим нь хэлэх биз. Үндэстний эрх ашгийн дэргэд хувь хүний өчүүхэн эрх ашиг юу юм. Өнөөдөр бид хүний эрх, эрх чөлөөг ханатал эдэлж байна. Бид их сайхан эрх чөлөөтэй амьдарч байнаа. Гэхдээ хувь хүний эрх чөлөө, дур зоргоороо байх байдал нийтийн эрх ашиг, үндэстний эрх ашгийн хана хүрээд зогсч байх ёстойгоо ойлгох цаг нэгэнт болжээ. Төр үндэстний оюун санааны нэгдмэл байдлаа хадгалахын тулд шахахыг нь шахаж, хаахыг нь хааж, гаргахыг нь гаргаж байх ёстой. Ний нуугүй хэлэхэд төрийн бодлого нэг шашинтай байх тал руугаа чиглэх нь зөв гэж би боддог.

       - Х Богд тодрох болчихсон гээд шашны тэргүүнүүд байр сууриа илэрхийлээд байна. Хэрэв Х Богд тодорчихвол монголын нийгэм, улс төрд ямар үйл явдал өрнөх бол?

        - Богд Жабзундамба бол Монголын шашны тэргүүн. Богд тодорно гэдэг эхнээсээ улс төр байсан нь харагддаг юм аа. Дээр би хэлсэндээ шашны нэгдэл дор улс төрийн нэгдэл бий болгох улс төрийн арга хэмжээ байсан гэж.

        Монголд бурхны шашин хүчтэй дэлгэрээд олон сүм хийд байгуулж, олон хамба бий болсон учраас хамбуудын бие даасан эрх ямбыг хязгаарлах, тэднийг нэг удирдлагатай болгохын тулд анх Богд гэгээнийг бий болгосон. Нэг, хоёрдугаар Богд чинь монгол хүн шүү дээ. Тэгэхээр Богд гэдэг бол монголын түмний оюун санааны нэгдлийг илэрхийлэгч. Хоёрдугаар Богд манжийн эсрэг хөдөлгөөнийг дэмжээд хороогдсон. Ингээд гуравдугаар Богдоос хойш дандаа түвд хүнийг Богдоор тодруулдаг болчихсон. Яагаад гэхээр монголын Богд монголчуудын оюун санаа, улс төрийн нэгдлийг хангагч бодитой хүчин болох юм байна гэдгийг гэдгийг манж нар олж харсан хэрэг. Үнэхээр VIII Богдын үед энэ нь батлагдсан шүү дээ. Тэр Монгол туургатны улс төр, оюун санааны удирдагч нь болсон юм.

        Одоо яагаад Х Богдын асуудал яригдаад байна бэ гэхээр, манайд бурхны шашны олон сүм хийд байгуулагдчихлаа, хамбууд олон болчихлоо. Хутагт, хувилгаад олноор тодорч эхэлсэн. Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарласнаас хойш хувилгаадыг VIII Богд өөрөө баталгаажуулдаг болсон. Одоо бол манайд тодорсон хутагт хувилгаадыг Далай лам баталгаажуулж байгаа шүү дээ. Түүний дараа энэ эрх Банчин богд руу шилжинэ гэсэн үг. Үүнд л учир байна аа даа.

        Далай лам, Богд гэгээн, Банчин богд гурав бурхны шашин, сүсэгтнүүдэд томоохон нөлөөтэй.

Тиймээс монголчууд өнөөдөр Богдоо тодруулан залбал Далай ламаас ч, хятадын Ванчинбогдоос ч хараат бус шашны тэргүүнтэй болж шашны бие даасан байдал хангагдана гэж үзэж болох юм. Дээр нь монгол туургатны шүтлэг бишрэл энд төвлөрнө. Түүхэн үүднээсээ ч үзэхэд шашны тэргүүн Богд залрах нь зөв. Уламжлалт шашин нь хүчирхэг байж байж л ард түмнийхээ оюун санааны тогтвортой байдлыг ханган, хувь хүнд зөв ёс суртахуун төлөвшүүлж, буян нүглийн ялгаа заагийг ялган ухаарсан гэгээн ёс зүйтэй иргэн бий болгоход гол үүрэг гүйцэтгэнэ. Гэхдээ шашин болон түүний тэргүүн Богдын улс төрд нөлөөлөх нөлөө боломжийг  Төр шашны үйл ажиллагааг зохицуулсан хуулиар шийдвэрлэж болно. Ер нь монголчууд шашны үзлээс үүдэлтэй хуваагдмал, хагаралтай байж хэрхэвч болохгүй гэдгийг л дахин хэлье.

       - Ярилцсанд баярлалаа.

ЭХ СУРВАЛЖ: Х.ХУЛАН

 “АРДЧИЛАЛ ТАЙМС” ҮНДЭСНИЙ ӨДӨР ТУТМЫН сонин