Төрийн менежмент” цуврал.

Монголын уул уурхайн салбар дахь гадаадын хөрөнгө
оруулалтын эерэг ба сөрөг хувилбаруудыг түмэнд болоод түшмэдэд сануулахуй дор

1-р хувилбар. “Цөлмөх” хувилбар буюу 1997 оны уул уурхайн ашигт малтмалын ба татварын хуулиудын үүсгэсэн эдийн засгийн орчны хувилбар:
Татвар эхний 5 жилд авахгүй, дараагийн 5 жилд 50% хөнгөлнө гм. заалтуудтай гадаадынханд супер топ орчинг бүрдүүлсэн одоог хүртэл үйлчилж байгаа /тогтвортой байдлын гэрээ уг хуулийн хүчинтэй байх үед хийгдсэн орд болгон дээр шинэ хууль үйлчлэхгүй тул/ уг хууль татварын багц хуультайгаа хамт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг маш их үнээр татаж чадсан боловч монголын ард түмэн, монгол улсад хүсэж байсан үр дүнг авчирсангүй. Түүний амьдралд хэрэгжсэн хар жишээнүүд нь:
Бороо гоулдын монголд өгөөжгүй 40 гаран тонн алт, Таван толгой, Нарийн сухайттай холбоотой түшмэдийн хэл ам, Айвенхоу Майнзынхны Оюу толгойн ордыг хурдхан шиг монголчуудаас салгахаар тогтвортой байдлын гэрээ хийх гэж дээд түшмэдтэй хуйвалдан шахаж байгаа чармайлт, Төмөртэйн төмрийн ордын лицензийг төлбөрийг нь хийлгүй дарж байгаад хятадуудад өгч монголчуудад ашигтай байх ёстой орд маань монгол хүнийг мөлжих хэрэгсэл болж эхэлж байхад нь иргэний хөдөлгөөнүүдийн шахалт шаардлагаар арай хийж буцсан, Асгатын мөнгөний ордын лицензийг мөн л Монросцветметийнхэн төлбөрийг нь төлөлгүй буцаачихаад Моннист өгөхийг сонирхож байгаа, Хөтөлийн цементийн үйлдвэрийн түүхий эдийн ордын лицензийг Эрэлд өгсөн, МУУҮА-ын удирдлагууд, тэднийг тойрсон бүлэг хүмүүсийн бүх түвшинд ажлаа мэдэж байгаа мэргэжлийн хүмүүсийн дүр эсгээд мэргэжлээ өөр чиглэлд ашигласан, монголчуудаа боддоггүй хачин сэтгэлгээ, хэвлэл мэдээлэлийн хэрэгслэлээр явуулсан удаа дараагийн сурталчилгаа, ярилцлагууд зэрэг нь үнэхээр байж болшгүй, Монголын газрын хэвлийн баялгийг цөлмөх зорилготой зориудын, эсрэг бодлоготой хувилбар гэдэгт эргэлзээ алга. Энэ замаар явсан Африк, Латин Америкийн газрын баялаг ихтэй орнууд одоо үгээ хэлж, үнсээ самран донор орнуудын хараат байдлаасаа салж чадахгүй үргэлжийн хэрүүл тэмцэлтэй үгээгүй ядуу амьдарцгааж байна. Дээр нь байгаль орчны сүйтгэл, хөрөнгө оруулалтыг гадаад дотоодоор нь ялгаварласан байдал, “нинжа” хэмээн нэрлэгдсэн иргэдийг хооронд нь болоод төрийн албан хаагчид, гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай уралцуулсан гаж харилцаа, гэмт хэрэг, лиценз тойрсон далд хар наймаа гэх мэтчилэн тоочвол Монгол улсад сайн үр дүн өгөх ирээдүй огт харагдахгүй байна. Шууд хэлэхэд уг салбарын мэргэжлийн удирдах байгууллагууд болох МУУҮА, ГТАМХЭГ, Үйлдвэр худалдааны яам, Сангийн яам, Монголын төр өнгөрсөн хугацаанд ажлаа олон улсын түвшинд ард иргэд, хөрөнгө оруулагчдадаа тэнцүүхэн ашигтай байхаар сайн хийгээгүйгээс Монгол улсын тэргүүлэх салбар болон торниж эдийн засгийн “Бух тэрэг” болох ёстой уул уурхайн салбарыг авилгал, хэрүүлийн бай, улс төрийн тэмцлийн талбар болгочихлоо. Иймэрхүү улс төр, хууль, эрх зүйн орчин нь хэзээ ч хамаагүй аль нэг бодлогогүй улс төрчийн урьдчилан таах аргагүй алхмаар гэнэт хувирч байдаг оронд гадаадын хөрөнгө оруулагч тогтвортой байдлын гэрээ хийхгүйгээр ажиллах нь их хөрөнгөөр огцом дампуурах нигууртай тул тогтвортой байдлын гэрээ тэдний тэргүүн зорилтын нэг байдаг. Нөгөөтэйгүүр өөрсдөд нь ашигтай эдийн засгийн хэт давуу байдлыг гарцаагүй байдлаар хурдхан баттайд нь хийхгүй бол орчин дорхноо өөрчлөгдөнө гэдэг гадныханд тов тодорхой нэн ойлгомжтой байгаа. Нэгэнт тогтвортой байдлын гэрээ хийгдсэн бол тухайн орныхоо хэмжээнд байтугай олон улсын түвшинд ч заргалдаад нэмэргүй гэдгийг тэд бүр ч сайн мэднэ. Гол зорилго, зорилт нь энэ л дээ. Соёлтой, том, гарах гарцгүй луйвар. Заргалдваас тэмээн дээр ямааны гарз л нэмж гарахаас цаашгүй. Надад итгэхгүй байвал Бороо гоулдын тогтвортой байдлын гэрээг хэлэлцээний аргаар ширээний ард суугаад буцаачих аавын хүүг энэ дэлхийгээс олооч. Олдлоо гэхэд ямар хөлс нэхэхийг нь сонсоод үзээч. Ерөөс олдох ч үгүй. Тэнэгээ дахиад л харуулна. Хүчээр хөөж гаргавал дахиад гадаадын хөрөнгө оруулалтын талаар санах тухай ямарч яриа байхгүй болж, олон улсын улс төр, эдийн засгийн харилцаандаа үргэлжийн шахалт хавчилтанд орох шалтгааныг нөхцөлдүүлнэ. Том орнууд иргэддээ тэгж их анхаарал тавьж хамгаалдаг юм шүү. Уг хувилбарын Монголын ард түмэнд өгсөн үр дүн онц муу болох нь нэгэнт нотлогджээ. Харин бид дөнгөж одоо л ухаарч эхэлж байна. Энэ хувилбарыг таньж мэдэхэд тийм хэцүү биш. Үүнд:

1. Газар дор байгаа эрдэс баялгийн өмчийг нь тухайн ард түмэн, засгийн газарт хэзээ ч бодитойгоор үнэлэхгүйгээр харьцна. Үнэхээр үнэлэхгүй, үнэлэгддэгггүй зүйл юм уу гэвэл үгүй шүү. Хөрөнгө босгож байгаа бирж дээр нь аль хэдийн олон улсын мэрэгжлийн байгууллагуудаар мөнгө төлж байгаад үнэлүүлсэн цааснууд очсон байх болно. Тэгэхгүй бол хөрөнгө оруулагчид итгэхгүй тул аргагүй шүү дээ.
2. Өндөр технологиор боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгож гаргах зорилт тавихгүй. Яагаад гэвэл тухайн ард түмэн ямар хэмжээний баялгийн эзэн болохоо мэдчихдэг. Баяжмал байдлаар л гаргах оролдлого хийдэг. Жирийн ард иргэд үүнийг ямар хэмжээтэй ямар үнэтэй баялаг хаашаа гарч байгааг мэдэх боломжгүй. Үндсэн эрдэсээс гадна дагалдах эрдэс үнэлэгдэхгүй. Хамгийн сайн барометр нь тухайн ордын баяжмал гарч эхэлмэгц түүхий эдийн бирж дээр хэрхэн нөлөөлж байгааг л мэдрэхэд хангалттай.
3. Хилийн цаана хурдан гаргах бүх л аргыг хийдэг. Хилийн цаана гарсан үед өмчлөл нь тухайн ард түмэнд хамаагүй болж эхэлдэг.
4. Борлуулалтыг тухайн орны ард түмэн гардаж хийх, аль зах зээлд ямар үнээр борлуулах нь хамааралгүй болчихсон байдаг.
5. Зөвхөн олзворлож, баяжуулах, тээвэрлэхэд л хэрэгтэй дэд бүтцийг хийнэ. Тухайн ард түмэнд баялагтай нь харьцуулахад өчүүхэн төдий хөрөнгийг тухайн орд оршиж байгаа иргэд орон нутгийн засаг захиргааныханд өгнө. Түүнийгээ маш их реклам сурталчилгаатай хэрэгжүүлж буянтны дүр эсгэдэг. Хот тосгон, том үйлдвэр хэзээ ч бий болохгүй.
6. Тухайн орд жижиг луйварчны гарт орсон бол үндэстэн дамнасан корпорацуудад худалдах ажил хувьцаа байдлаар хийгдэж луйварчин тоглоомноос гарна. Үүнийг дагалдаж гарч болох өөр нэг муу үр дагавар нь их хэмжээний өр тавиад түүнийг хамт худалдчихдаг явдал юм. Ордоо буцааж авах нь бараг боломжгүй.
7. Улсын компани тухайн орд дээр орж ирсэн бол улс төрийн асуудал заавал гарна.
8. Тогтвортой байдлын гэрээг хийх ажил эхнээсээ л явагдана.
9. Улс төрийн дэмжлэг авах ажил авилгал хээл хахуультай хамтран хийгдэнэ.
10. Учир нь олдохгүй олон жижиг охин компаниуд гарч ирж ямар нэг ноцтой асуудал гарч ирэхэд асуудал шийдэгдэхгүй удна, эсвэл нэг жижиг компанийг золигт гаргаад "акул"-ууд нь сугарч үлдэнэ.
11. Тухайн орны төсөвт том ордын хөрөнгө оруулалт, татвар маш их нөлөө, савалгаа үзүүлдэг учраас хянах, эсэргүүцэх боломж жижиг эдийн засагтай оронд бараг байхгүй.

2-р хувилбар. “Татвар төлсөн бол ордын өмчлөгч болох” хувилбар
МУУҮА, Оюу толгой төслийнхний 1-р хувилбараар болохгүй бол одоо яая гэхэв хувь процентыг нь аль болох бага тавиулах юм шүү хэмээн чармайж, , УИХ-ын гишүүн Одхүүгийн ахалсан хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийнхний оруулж 2006 оны 7-р сарын 10-нд буюу наадмын өмнөх өдөр УИХ-аар батлагдсан одоо мөрдөж буй “Ашигт малтмалын хууль”-ийн хувилбар:
Энэ хувилбараар явахад гадныханд татварын, ашигт малтмалын зэрэг хуулиудаар тогтоосон татварууд, ус, цахилгаан, байгаль орчны нөхөн сэргээлт, орд ашигласны төлбөр, ажиллагсдын цалин, нийгмийн даатгалын шимтгэл зэрэг татвар, төлбөрүүдийг төлөөд бусдыг авч гарах боломж олгоно. Тэгвэл:
1.Дотоодын татвар, төлбөр, шимтгэл өндөр байна. Цаашид багасгах шаардлагатай гэж нам бүр сонгуулийн амлалтдаа амалж байдаг бодлогын үүднээс авч үзвэл хэр оновчтой хувилбар вэ? Манай дотоод зах зээл сайн төлөвшөөгүй энэ үед бид эдийн засагтаа татвараараа дамжуулж нөлөөлж байхын тулд багасгах хандлагатайгаар ойр ойрхон гар хүрч байх шалтгаан амьдралаар урган гарах тул тэр болгонд Монголд ордог нь улам л багасах бус уу?! Эсвэл дахиад л уул уурхайгаа, гадныхныг ялгаварласан хууль, заалтаар дотоодын орлогоо нэмэгдүүлэх гэж оролдох уу? Хөрөнгө оруулагчид хүлээж авах уу? Эдийн засгийн тогтвортой бодлоготой төр гэж гадна талдаа үнэлэгдэж чадах уу?
Түүнчлэн хууль санаачлагчид үндсэн хуулийн газрын хэвлийн баялаг ард түмний өмч гэдэг заалтыг хангахын тулд ашигт малтмалын ордын нөөц ашигласны төлбөр дээр үхлүүт тоо, хувь процентыг олигтой судлаагүй байж ганц далайлтаар тавиад түүнийгээ мэрэгжлийн биш түшмэдээр нойрмог үед нь батлуулчихаад бүх орд дээр таарах сайн хууль хийчихлээ гэж зүүдлэх гээд байгаа бололтой. Энэ нь төр алдсан болгондоо тоо багаджээ гэж ард түмэндээ шүүмжлүүлэх, төрийн олсон болгонд нь хөрөнгө оруулагчид гонсгор байх үргэлжийн хэрүүл тэмцлийг араасаа дагуулах урхагтай алхам байгаа биз дээ? Монголын хөгжлийг дэмжих ёстой хөрөнгийг босгож ирэхийн тулд орд болгон дээр нь эдийн засгийн мэргэжлийн судалгааг нарийвчлан хийж, түүнийхээ үндсэн дээр хөрөнгө оруулагчид тус бүртэй ширээний ард алтан дундажаа ард түмний хяналт дор тогтоодог уян хатан амьдрах чадвартай бүтцийг бий болгохгүйгээр асуудлыг муйхраар шийдээд байгаа юм биш үү? Ганц хувь нь л өчнөөн иргэний хоолой дээр тулсан тоолохын аргагүй олон асуудлыг шийдчихэж чадах аварга мөнгөний талаар яригдаж байгаа гэдгийг мэдэж байна уу?
2.Түүнчлэн хураасан татварын орлого, эдийн засгийн өсөлт нь байнга нэмэгдээд хүн амын тоо нь өсөж шалихгүй байгаа ч монголчууд нийтээрээ ядуураад байгаа урвуу пропорциональ хачин харилцаатай авилгалтай төр, хүнд сурталт түшмэдээр дамжаад хураасан татвар нь ард түмний амьжиргаанд нэмэр болно гэхэд даан ч хол сонсогдоод байгаа юм даа!
Авилгалтай төр, засаг гэж хэлэхээр ард түмнийхээ үгийг сонсохдоо хойрго болсон эрх баригчдад жаахан улс төржсөн мэт сонсогдож байгаа боловч ОУ-ын байгууллагуудын судалгаа, АНУ-ын ерөнхийлөгч Ж.Бушийн болоод өөрсдийнх нь хэлсэн үг, авилгалаа шийднэ гэж авсан гадны зээлүүдээр давхар нотлогдох тул шийдээсэй дээ л гэж хүсэх үлдлээ. Чадахгүй дээ чадахгүй! Иймэрхүү зорилгогүй төртэй улс орнуудад төр нь авилгалаа шийдэж байсан дэлхийн түүх байхгүй. Улам л доройтсон байдаг. Энэ хувилбар нам багтай төрийн авилгачин түшмэдэд л хэрэгтэй. Монголын ард түмэн арчаатай байж шийдэхгүй бол галт тэрэг буруу зүгт аль хэдийн хөдөлжээ.
3.Товч томъёолоход авдартай алтных нь цоожийг онгойлгоход төлсөн хаашаа орж байгаа нь үл мэдэгдэх, хэмжээ нь, хэнд ашигтай нь ойлгомжгүй татвар хэмээх жаахан хөрөнгөөр түрээ барин гадныхан уг алтыг нь бүгдийг гадагш гаргаж өөрсдийнх болгох хувилбар. 1-р хувилбараас ялгаатай нь жаахан ч гэсэн татвар төлнө. Гэвч ургаж өсдөггүй эргэж нөхөгддөггүй үндсэн хуулиар ард түмний өмч гэдэг нь баталгаажсан ашигт малтмал хэмээх энэ хөрөнгийг тэд талх барьж, машин засаж, хивс үйлдвэрлэж байгаа энгийн үйлдвэрлэгчидтэй бараг адилхан хувиар татвар төлчихөөд эзэн сууж бүгдийг нь авч гарахаар болжээ.
Түүнийг Үйлдвэр Худалдааны Яамны сайд, УИХ-ын гишүүн Жаргалсайхан , МУУҮА-ын ерөнхийлөгч До.Ганболд, , УИХ-ын Ашигт малтмалын хуулийн төсөл боловсруулагчид төрийн танхим, телевизийн нээлттэй ярилцлагаар минчийтлээ хамгаалж мэтгэлцэн хэрэлдсээр батлуулж амжсан нь хэний ямар эрх ашигт үйлчлэх гээд байгаа хэрэг вэ? Манай оронд жаахан татвар авахаас илүү ашигтай зүйлийн тухай л яригдвал гадныхан гараад явчихна гэж айлгах юм. Эргээд социализмдаа ор ч гэх шиг. Үндсэн хуулийн газар болоод түүний хэвлийн баялаг ард түмний өмч байна гэсэн заалт яагаад тэгж түшмэдийн уурыг хүргээд байна аа. Үлгэрлэвэл өндгөө өгөхгүй бол үүрээ зассан модыг чинь хөрөөднө гэдэг үнэгний үлгэр мэт аашилцгааж байна. Үүндээ шороон ордтой зууралдаж байгаа дотоодын алтны компаниудыг турхиран нэгтгэж хуулийг энэ хувилбараар гаргуулах гэж улайрсаар дийлжээ. Айвенхоу Майнзын тогтвортой байдлын гэрээ хийх гэж санаархаж байгаа Оюу толгойн орд манайхны олзворлож байгаа алтны шороон ордуудын хажууд зарчмын ялгаатай, жишиж авч үзвэл бөмбөгний хажууд шар будаа үзэгддэггүйтэй адил зүйл. Үүнийг Бороогийн ордтой адил жаахан татвар авсан нэртэй гаргаад явуулчихвал бид юугаараа ирээдүйдээ хөрөнгө оруулна гэж мөрөөдөх юм бэ? Эрдэнэтээс том хот барьж, түүнээс хавьгүй илүүтэйгээр улсдаа өгөөжөө өгөх ёстой орд шүү дээ түшмэдээ! Түүгээр зогсохгүй энэ ордыг Эрдэнэттэй хамт эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд улсынхаа нэрийн өмнөөс хөдөлгөж чадвал дэлхийн зах зээлд зэсийн ханшийг тогтоолцдог орон болж хувирах боломжийг байгаль эх бий болгож өвөг дээдэс өвлүүлэн үлдээжээ. Таван толгойн орд дээр бол бүүр ч ноцтой байна. Цаашид үүнээс том хичнээн ч ордууд нээгдэх юм билээ?! Тэр болгонд жаахан мөнгө л өгчихвөл бид ордуудаа өөрсдөө өмчлөх, ашиглах талаар ямар ч дуугарах эрх алга. Жишээ нь: Бид ирээдүйд зэсээр эцсийн бүтээгдэхүүн хийж хэрэглэхийн тулд Айвенхоу Майнзын хэлсэн үнээс өөр үнээр зэсээ авч чадахгүй, бас бидэнд ерөөс өгөхгүй гэвэл бид авч чадахгүй болгочихсон хуулийг бидний итгэсэн түшмэд батлаад гаргачихлаа.
Хуулийн ач холбогдол, одоогийн батлагдчихаад мөрдөгдөж байгаа хувилбар, асуудлын асар том нь одоо ойлгогдож байна уу?! Нөөц нь урьдчилсан байдлаар харьцангуй сайн судлагдаж тогтоогдчихоод байгаа Оюу толгойн ордоороо л жишээлж авч ярихад дэлхийн зэсийн үнийг Монголчууд мэдэлцэх боломжоо алдах уу авах уу гэсэн үг! Зэсгүйгээр хөдөлдөг ямарч төрлийн техник, багаж төхөөрөмж дэлхий дээр алга. Тэр бүхний үнэ ханшинд бид нөлөөлөх боломжоо алдаж байна гэсэн үг. Одоо их хэмжээтэй олзворлож байгаа орнуудын нөөц тийм ч сайнгүйдээ оржээ. Шууд хэлэхэд амьдралд олигтой нөлөө үзүүлэхгүй бол ашиглаагүй үлдсэн нь ч хожиж магадгүй зүйл.
. Үр дүн нь орд дуусаж монгол улс жаахан татвар аваад үлдэнэ. Уг татвар олж болох байсан боломжийнхоо хаана ч хүрэхгүй гэдэг надад ойлгомжтой байна. Танд ойлгомжтой байна уу?!

3-р хувилбар. “Шууд худалдах” хувилбар ба лиценз хэмээх “цаасанд” төрийн баримтлавал зохих зарчмын бодлого.
Уг нь газрын хэвлийн ашигт малтмалын нөөцийг хайгуулаар бүрэн тогтоож баталгаажуулсны дараа дуудлага худалдаагаар худалдах хувилбар. Энд зөвхөн нөөц худалдах тухай яриа яригдаж байгаа бөгөөд газрыг хамт худалдах тухай яригдаагүй шүү!
Бөөнөөр хөрөнгө орж ирдэг боловч нөөцийнхөө хэмжээнд хүрч худалдагдаж байсан тохиолдол эгнэгт байсангүй. Манайд бодит байдал дээрээ лиценз наймаалалцах, ашиглаж байсан ордоо цааш ашиглах хөрөнгийн боломжгүй болоод худалдах, нөхөн сэргээлт хийлгүй бултахын тулд зарах гэх мэт олон хэлбэртэйгээр “ченжүүдийн” хийдэг сонгодог ажил болчихсон. Тэрбайтугай лицензээ худалдаж болохгүй болохоор нь эзэмшигч компанийг нь худалддаг аргыг ч бодож олжээ. Энэ хувилбарын одоогийн төрхийн учрыг огцом мөнгөний хэрэг гарсан үед ломбарданд үнэтэй зүйлээ тавиад эргүүлж авалгүй орхидог залуус илүү сайн тайлбарлачихаж чадна. Жижиг, том нь судлагдаж ч амжаагүй ордууд дээр лицензийн наймаа хэлбэрээр маш хүчтэй далд явагдаж байгаа нь бүр ч ноцтой.
”Ченжүүд” жинхэнэ соёлтой, авах өгөхөө мэддэг гадаадын аварга хөрөнгө оруулагчид орж ирэх явдлыг жинхэнэ утгаар нь хааж байна. Гаднаас нь харахад талбай, ордыг авчихсан мэт харагдах боловч тэд хятадын жижигчүүд, олон улс дамнасан луйварчдад зарахаас өөрөөр юу ч хийхгүй нь ойлгомжтой боллоо. Иймээс төр хайгуулын лицензийг байгаль орчин нь ямар нэг орд олдсон тохиолдолд ашиглалт явуулахад боломжтой нэгж талбай дээр хэдийг ч давхардуулан чөлөөтэй өгөхөд болохгүй зүйл алга. Чөлөөтэй өгч байгаа зүйлд “ченжийн” наймаа орших ямарч боломж байхгүй. Хөөрхөн тохирсон үнэтэй л байна биз. Ажил хийхгүй хүн мөнгө төлж лиценз эзэмших ямарч хэрэг гарахгүй. Зөвхөн хайгуулын ажил хийхийг сонирхсон мэргэжлийнхэн л авах болно. Тэгээд ч геологийн хайгуулын ажил гэдэг маань асар их цаг, мөнгө, мэдлэг туршлага, техник, технологи шаарддаг өндөр эрсдэлтэй ажил. Энэ ажилд хичнээн л их хөрөнгө орж байвал судалгаа төчнөөн сайн хийгдэнэ. Нэгж талбайд олон хайгуулын лиценз эзэмшигч хоорондоо өрсөлдөн ажиллаж байвал тухайн талбай эрдэс баялгийнхаа төрөл төрлөөр бүрэн судлагдана гэсэн үг. Хичнээн сайн судлагдвал төчнөөн үнэд орно. Хайгуулын лицензээр ордын нөөц тогтоож дуусах хүртэлх бүх судалгааны ажлыг хийж болдог байх хэрэгтэй. Хайгуулын лицензэд олгогдсон тухайн талбай эрдэс баялагийн ашигтай ордтой нь судалгаагаар хангалттай тогтоогдсон бол хайгуулд хөрөнгө оруулагчид заавал ашиглах сонирхолтой байх нь мэдээжийн зүйл. Яг энэ үед л ашиглалтын лицензийн асуудал гарч ирэх бөгөөд ашиглалтын лицензэд нөөцөөс нь хамааран тухайн ордыг ашиглахад төрөөс баримтлах эдийн засгийн хувилбар, ашиглалтын төслийг тусгасан тогтвортой байдлын гэрээний төсөл, хайгуулын лиценз эзэмшигчдийн хийсэн бүх ажлын тайлангууд, нөөц тогтоолт, тэдгээрийн зардал, ашгийн хөндлөнгийн аудитийн үнэлгээ, байгаль хамгаалал, түүх дурсгалын үнэт зүйлсийн хамгаалал, байгал орчны хамгаалалт, нөхөн сэргээлт, орон нутгийн хөгжилд оруулах хувь нэмэр зэргийг тусгасан баримт бичгүүдийг хавсарган багц болгож нээлттэй дуудлага худалдаагаар шалгарч авч байх нь зөв юм. Жинхэнэ орд эзэмшигч түүнийг худалдаж аваад төртэй гэрээгээ байгуулаад ажлаа итгэл төгс эхэлнэ. Тендерийг хяналт сайтай зөв явуулбал хэнд нь ч гомдох зүйл алга. Мөн ашиглалтын лицензийг дуудлага худалдаагаар худалдан авагч нь хамгийн сайн хайгуулын тайланг сонгож аваад тухайн хайгуулын ажлыг хийсэн зардлыг ашгийнх нь хамт дуудлага худалдааны үнэнд оруулан төлнө. Сайн хайгуулын ажил хийсэн хайгуулын лиценз эзэмшигч орд эзэмшигчийн сонголтоор зардлаа ашгийн хамт эргүүлж олж авна гэсэн үг. Зарим нь ашиглахын тулд судалж байхад зарим нь судалгааныхаа ажлын үр дүнг зарахын тулд судална. Хийсэн ажлын эцсийн үр дүн дуудлага худалдаагаар шийдэгдэнэ. Улсад орох ашиг ч нэмэгдэнэ. Шударга байгаа биз. Шударга төдийгүй геолог хайгуулын ажлыг дэмжсэн төрийн бодлого явагдана. Энэ бүхэн л чухал! Даанч шинэ хуулинд ингэж туссангүй.
Энд дурьдагдсан зарчмын бодлогын үүднээс авч үзвэл Айвенхоу Майнз хайгуулын лицензийн түвшнийхээ ажлыг л хийж дуусах дөхөж байгаа бөгөөд Оюу толгойн ордын шинэ эзэмшигч дуудлага худалдаагаар тодорч Айвенхоу Майнз ялж чадаагүй бол Айвенхоу Майнзд хайгуулын ажлын зардлыг нь ашгийн хамт төлнө. Тэр ч байтугай Оюу толгойн ордыг олон хайгуулын лиценз эзэмшигч өрсөлдөн судалж хамгийн бага зардлаар хамгийн чанар сайтай судалгаа хийсэн нь тайлангаа зарж орд эзэмшигчээс зардлаа ашигтайгаа олж авах ёстой гэсэн үг. Ганц Айвенхоу Майнз ердөөсөө биш. Чаддаг л бол хэзээ ч хэнд ч хүрд эргүүлэх боломж нээлттэй байна гэж ойлгогдож байгаа биз.
Одоо Оюу толгойн орд дээр олон улсын нээлттэй тендер явагдаж, Монголчууд Монголын ард түмэнд хамгийн ашигтайг сонголтоороо тодруулж, “юмны эзэн сумны занги” гэдгээ мэдрүүлэх ажил хаяанд тулж ирж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Үүнийг л төрөөс баримтлах бодлого гэж хэлэх гээд байгаа юм. Тэгэхээр өчнөөн удаж байхад ашигт малтмалын талаар баримтлах “хар хайрцагны бодлогын” саарал дүр зураг ч үгүй байгаа нь ард бидний буруу юу?
Шууд л хайгуулын лицензийг нь ашиглалтын лицензтэй нь өгч тогтвортой байдлын гэрээг нь баталдаг, батлах гэж дайрдаг энэ төрийн түшээд юу юм бэ? Юу мэдэж байгаа юм бэ? Лицензийн хар наймааг далд явуулж, түшмэд хөдөлмөр хийлгүй хэтэвчээ дүүргэхээс өөр ямар бодлого тэнд явагдах юм бэ?
Нээлттэй тендер явуулахад Айвенхоу Майнз тодрох уу өөр хүчтэй өрсөлдөгчид тодрох уу гэдгийг хэн хэлж мэдэж байгаа юм бэ?! Өөр өрсөлдөгч гарч ирвэл Айвенхоуг л хохироохгүй байвал барав. Тэд Монголын телевизээр Монголын ашигт малтмалын хуулинд санаагаа шургуулж улс төр хийдэг хэн юм бэ?
Бизнесийн байгууллага уу? Улс төрийн нам уу?
Жич: Түшээдийн иддэг эрхийг хязгаарлаж, газрын хэвлийн баялагийн талаар зөв бодлого шийдвэр гаргадаг “Юмны эзэн сумны занги” эрхтэй, хариуцлагатай бүтцийг ард түмний хяналт дор хэрхэн ажиллуулах талаар дараагийн “Түмний зорилт-Төрийн менежмент” цувралд дурьдах болно.

4-р хувилбар.Эрдэнэтийн үйлдвэрт хэрэгжсэн, УИХ-ын гишүүн асан О.Энхсайханы “Миний Монголын газар шороо” хөдөлгөөнийхөнтэй хамтран УИХ-д шинээр өргөн барьсан хувилбар.
Амьдрах чадвартайгаа Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэрийн жишээн дээр харуулсан хувилбар. Харамсалтай нь тус үйлдвэрээс гарсан болгоныг нь баяжмал байдлаар ОХУ руу олон жил зөөжээ. Эцсийн бүтээгдэхүүн болгох талаар “Эрдмин” үйлдвэрийг эс тооцвол одоог хүртэл төр засаг харж үзсэнгүй. Энэ хувилбарын зарчим нь бүх төрлийн татвар, шимтгэл, төлбөр, зардлаа төлөөд ашгаа харилцан зөвшөөрөлцсөний үндсэн дээр хуваадаг эрүүл систем үйлчилдэг аль аль талдаа ашигтай хувилбар.
Гэвч энэ системийг хамгийн сайн хэмээн ойлгоход дараахь зүйлс үгүй гэж хэлж байна. Үүнд:
-Байгаль эх өөр өөр төрлийн ашигт малтмалын ордуудыг өөр өөр геолог, ашиглалтын нөхцөлтэйгөөр, өөр өөр газарт, өөр өөр нөөцтэйгөөр бий болгожээ. Эрдэнэт дээр болж байвч жижиг орд дээр зардлаа ч дарж хүрэхгүй байж мэднэ. Гэтэл бид татварууд дээрээ нэмж бүтээгдэхүүн хуваана гэж айлгаад байгаа!
Ашигт малтмалын хууль аль алинд нь зөв үйлчилдэг байх ёстой. Шинэ хуульд нөөц ашигласны төлбөр гээд хэдэн үхмэл тоо заачихсан. Жижиг ордууд дээр хөрөнгө оруулагчдад аманд ч үгүй хамарт ч үгүй жаахан ашиг авчрах тул тэдний сонирхлыг татахгүй, том орд болгон дээр Монгол улсын эрх ашиг хохирч байхаар харалган шийдвэр болжээ. Уг нь тухайн ордынхоо нөөц, уул геологийн ажлын нөхцөл, дэд бүтэц, усны хангалт, орон нутгийн оролцоо, боловсон хүчний хангалт, гарах бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшин, хэмжээ, үнэ, борлуулах зах зээл зэргийг харгалзан төсөл боловсруулж, гэрээгээр зохицуулахаар зааж байвал зохилтой нарийн мэрэгжил шаардсан ажил. Түүнийг хийж байх бүтцийн талаар ч төсөөлөн харж шийдэж чадсангүй.
-Татвар өндөр байна. Олон байна. Гадаадынхан ч яахав орж ирэхээ больчихоод өөр газар ажиллачихна. Харин Монгол уурхайчин татварын ачаалал дор удаан тарчилбал хэзээ өсөж томорч Австраль, Канад, Америкийн аваргууд шиг дэлхий дамнаж ажиллах вэ? Ард түмний эрх ашиг нь тэднийг хурдан томруулж үйл ажилд нь саад болохгүй тохирсон хэмжээгээр томхон юм байнга авч түүгээрээ шинэ ажлын байранд хөрөнгө оруулмаар байна шүү! Тэгэхээр:
-Жижиг ордууд дээр гадаад дотоод гэж ялгалгүй татваруудаа төлүүлээд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ хийлгүй ажиллуулбал зөв байх байлаа.
- Том ордууд дээр эдийн засгийн тооцооны үндсэн дээр дотоод гадаадын гэж ялгалгүй бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг заавал хийх ёстой.
Үндсэн хуулинд чухам үүнийг л газрын хэвлийн баялаг ард түмний өмч гэж заасан шүү дээ. Шинэ ашигт малтмалын хуульд бүтээгдэхүүн хуваах тухай заалт ороогүйгээс “ашиггүй малтмалын хууль” болж бид үүрд авдар нь хоосон гуйлгачингийн гунигт түүх бичих болчихоод байна!
Дотоодын хөрөнгө оруулагчид томоохон ордууд дээр бие дааж ороогүй, томхон ордод хамтарч хөрөнгө оруулаад оруулсан хэмжээ, гаргасан хөдөлмөрөөрөө ашгаа хувааж сураагүй, хөрөнгийн чадавхи сул, олон улсын зах зээлээс хөрөнгө босгож сураагүй, сайн техник, технологи худалдаж авч эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн өөрсдөө олон улсын зах зээлд борлуулахын амт шимтийг авч чадахгүй, шороон орд мэтийн эрсдэл өндөр ашиг бага зүйлээр оролдож, гарсан жаахан юмаа ойр зуурын дамжуулан борлуулагчдын хэлсэн үнээр өгч байсан тул татварынхаа дарамт, банкныхаа зээлийн дороос босож чадахгүй нөлөө нь сул хэвээр өдийг хүрчээ.
Мэргэжлийн ур чадвар, туршлага, хөрөнгийн бололцоогоороо бяд суугаад ирэх үед дотоодын хөрөнгө оруулагчид маань том ордууд дээр бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ хийхгүй гэж гөжүүдлэх нь тодорхой тул одооноос эрх зүйн орчныг нь бэлдэж дасгаж байх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл гадаад дотоод гэж ялгахгүй бүтээгдэхүүн хуваах ёстой шүү!
Энэ хувилбараар явахад сул тал нь:
-Овилгогүй, бодлогогүй төр хэзээ ч гэсэн ямар нэгэн гох дэгээг хэдхэн хормын төдийд гаргаж байгаа бөгөөд олон олноор гаргах магадлал даанч өндөр байна. Ард түмэнд яавал ашиггүй байлгах вэ? гэж ажил хийдэг нам, төртэй улсад эрсдэлтэй л байна.
Бодит байдалд гадаадынхан байтугай дотоодын уурхайчид маань тогтвортой байдлын гэрээ хийхгүйгээр урагш алхахад хэцүү болжээ.
-Ямар ордыг том, ямарыг жижиг гэж тооцох нь дахиад л түшмэдийн гараар орохоор хийгдсэн!
-Том ордууд дээр оруулах хөрөнгийн хэмжээ, түшмэдүүдийн түрүүлж авчихсан лицензээс шалтгаалан жинхэнэ монгол уурхайчин, геологууд хүрд эргүүлэх боломж гарахгүй байна.
-Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг бас л нөгөө сайн эрс ховор түшээд хийнэ!
-Хуваагдаад монголын төрийн мэдэлд ирсэн хөрөнгийг баялаг үйлдвэрлэдэггүй монгол түшмэд дахин хуваарилна. Тэд хаашаа хуваарилахаа харин мэднэ шүү.
Хуулийн төсөл хийгчид дурьдагдсан мессежүүдийг бодож чадсангүй? Нюансыг нь гаргасан хууль хийж барсангүй, бодлогын хувьд Богд хаант Монгол улсын үеийн “Концесс”-ын хуулиас дээрдчих юм алга. Бидэнд 21-р зууны олон улсын хөрөнгө оруулагчидтай эрх тэгш хамтран ажиллах хууль л хэрэгтэй байна. Монголчуудаа дэмжихээр байсан бол бүр ч онц байх байлаа даа.
Үр дүн нь: Ийм дутуу төрчихсөн хүүхэд шиг төрийн ийм их оролцоо байгаа юм чинь энэ үед л лав дотоодын хөрөнгө оруулагчид, уурхайчид, ард түмэн гэж нэрлэгддэг тэр хэсгүүд тоглоомд байнга хожигддог ёсоороо л хожигдох нь ээ.

5-р хувилбар.Миний санал болгож буй эхний буюу “хүлхэх” хувилбар.
-Тендерээр өөр өрсөлдөгч гарч ирэхгүй бол Айвенхоу Майнзаас татвар авна, нөөцийн төлбөр, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ хийхгүй гэдэг нөхцөлтэйгөөр Оюу толгойн орд газрыг шууд өгчихье. Бороогийн алтны үндсэн ордыг зүгээр шахуу өөрсдөө гуйж, хуйвалдаж гадныханд өгчихөөд идэхийн сэтгэл ханалгүй Оюу толгойн ордыг бас л тэгэх санаатай муу үйл ажлаа гүйцэлдүүлж байгаад иргэдийн тэмцэл хөдөлгөөнөөр түр азнаад байгаа эрх баригчдийн таалалд энэ шийдвэр лав бүрэн нийцнэ.
-Айвенхоу Майнз татвар төлөөд нөөцийн төлбөр төлөхгүй, бүтээгдэхүүн хуваахгүйгээр орд ашиглах тул оруулсан хөрөнгө нь эргэж гарахгүй, хувьцаа эзэмшигчид нь ч хөрөнгөө эргүүлж татахгүй. МУУҮА-ын айдас болгоомжлол ч намжиж инээхтэйгээ болоод “мэргэжлийн” ажлаа хийнэ биз.
-Харин жирийн ард иргэдэд ямар боломжийг олгох ёстой вэ? Ажлын байр! Монгол хүнд хангалттай цалинтай олон тооны ажлын байр бий болгоход энэ хувилбарын мөн чанар оршино!. Хангалттай гэж тооцоод уурхайд ажиллагсад 2000 ам.доллароос доошгүй, уурхайн хөрөнгө оруулалтаар бий болгосон экспортын эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг бусад үйлдвэрүүд, дэд бүтэц, засаг захиргааны нэгжид ажиллагсад 1000 ам.доллараас доошгүй цалинтай байна гээд гэрээндээ заачихъя. Мөн хичнээн хүнийг ямар хугацаанд ажилтай байлгахыг нөөцийнх нь хэмжээнд ахдахгүй байхаар бодож жил жилээр нь хатуу заагаад тохиръё. Уурхайн ашиглалт ид хүчээ аваад ирэх үед баттай 300000-гаас дээш байх болно гэж тохирох биз?! Ашигт малтмалын дэлхийд данслагдах том ордоо хямд ажиллах хүчтэйгээ хамт нөөцийн төлбөр төлүүлэхгүй, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ хийхгүй өгөөд байхад үгүй гэдэг тэнэг бизнесмэн арай ч байхгүй байлгүй дээ.
Мөн хөрөнгө оруулагчаа зөвхөн уурхайн ашгаараа олон хүнийг дэмий тэжээж алдагдалд оруулахгүйн тулд ямар экспортын бас дахин хэлэхэд зөвхөн экспортын эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж нэмүү өртөг бий болгодог хичнээн үйлдвэрүүдийг байгуулахыг, ямар ямар нийгэм, соёл, ахуйн болон дэд бүтцийн байгууламж бий болгохыг жил жилээр нь хатуу тохиръё.
Түүнчлэн уг үйлдвэр, байгууллагууд хөрөнгө оруулалтын зардлаа хөрөнгө оруулагчдаа төлж дууссаны дараа монголын хөрөнгийн биржийн хувьцаагаар дамжин монгол иргэд, ажиллагсдад өмчлөгдөх ёстойг ч заачихъя.
Ажиллагсад тохилог орон сууцаар хангагдаж түүнийгээ ипотекийн нөхцөлөөр худалдаж авцгаах тухай ч оруулчихъя. Ийм заалтуудыг зөвшөөрсөн тохиолдолд тогтвортой байдлын гэрээг байгуулахад юу нь муу гэж? Нам болгоны сонгуулиар амалдаг ажлын байр, жижиг, дунд, том үйлдвэр, өндөр цалин орлого, орон сууц, ашигт малтмалын ордын өгөөж, иргэдээ өмчтэй болгох, эдийн засгийн чөлөөт бүс, боловсролтой мэргэжлийн ажилтан, ажиллагсад, экспортын брэнд бүтээгдэхүүнүүд бүгд л зүй зохисоороо үүсэх бус уу. Энэ хувилбарын эдийн засгийн нууц нь гадаадаас орж ирээд эх орны ашигт малтмалын баялаг, гадаадын ба монгол ажиллагсдын хөдөлмөрөөр үржиж томорсон хөрөнгийг хүүгүйгээр аль болох удаан хугацаанд өргөн хүрээнд “хүлхүүлэн” эргэлдүүлж, бий болсон нэмүү өртгийг хангалттай олон тооны иргэдийнхээ аж амьдралд аль болох ахиухан цалин, ажлын байр, өмч хэлбэрээр шингээж авч үлдэхэд оршино. Ямар идчихэж байгаа биш “Сайн хүлхчихээд” уул уурхайд орж өссөн тоо хэмжээгээр нь буцаагаад өгч байхад гадаадын хөрөнгө оруулагчид, хувьцаа эзэмшигчид дургүйцэхгүй байлгүй дээ. Хичнээн удаан хугацаанд зорилготойгоор хүүгүй шимүүлэн “хүлхүүлж” чадвал иргэд төчнөөн тэвээрэг авах ажгуу. Эрдэнэт үйлдвэр, Эрдэнэт хотыг алсдаа энэ хувилбарт оруулбал ард иргэдэд нялзах өгөөж, улсад өгөх ашиг нь нэмэгднүү гэхээс биш хорогдоно гэж байхгүй. Тэгээд ч Монголчууд алийн болгон харийн нутагт ид сайхан залуу насаа боолын хөдөлмөр эрхэлж өнгөрөөж байх вэ дээ. Эх орныхоо баялгийг “хүлхэж” төлбөрийн чадвартай иргэн олноор бий болбол аштай юу даа.
Үр дүн нь эдийн засгийн чөлөөт бүс, экспортын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг олон үйлдвэрүүд, орлого сайтай олон тооны мэргэжлийн ажилтан, ажиллагсад, өмчтэй болсон олон тооны иргэд, сайн дэд бүтэц, орчин үеийн албан байгууллагуудтай үйлдвэрийн том хот, төрийн оролцоо, ачаалалыг багасгасан амжилт, гадаадын хөрөнгө оруулагчдаа татаж чадсан шилдэг жишээ байх ёстой.
Гэвч мөнгө хөрөнгөгүй гадны гар харж байгаа болохоор хангалттай сул тал бий. Үүнд:
-Оюу толгойн орд биднийх биш болно. Хэрэглээд дуусчихна.
-Тэр хот бүхлээрээ эдийн засгийн хувьд авснаа төлж дуустал гадныхны
дохиогоор хөдөлж байх болно.
-Гадны хөрөнгийг эх орныхоо баялаг, өөрсдийнхөө хөдөлмөрөөр өсгөж өгнө.
Анхаарах ёстой нэгэн зүйл. Гадаадын ажиллагсдыг монгол хүн хараахан хийж чадахгүй байгаа өндөр мэргэжлүүд дээр цөөн тоогоор оруулж ажиллуулах ёстойг байнга санах хэрэгтэй. Хар хятадууд шавчихвал үхлээ л гэсэн үг!
Анхаарах ёстой нэгэн зүйл. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын оруулсан хөрөнгийн хэмжээ нь өсөх тусам монгол улсын төртэй харилцах харилцаа нь улс төрийн хэлбэршил олж авилгал өгөх, мөнгөөр зодох, хүч түрэх, иргэдийг дээрэлхэх, элдэв зүйлд турхирах хандлага гаргах нь ойлгомжтой болох тул эдийн засгийн хязгаартай харилцаанаас бусад эрхийг эхнээс нь бүү өгөг. Бизнес бизнесээрээ л байг.
Анхаарах ёстой нэгэн зүйл. Айвенхоу Майнз заавал Бороо гоулдын замаар явна гэж татвартай ба татваргүй “цөлмөх” хувилбарыг сонгон зөрүүдлэвэл миний хувьд хөөж гаргах шийдвэрийг татгалзах шалтгаанаа олж харахгүй байна. Гадаадын цөлмөгчийг хөөж гаргаснаараа буруудсан орон гэж сонсоогүй харин хөөж гаргалгүй өөгшүүлэн даврааснаараа буруудсан орнуудын олон жишээг мэдэх юм байна. Таны бодол ямар байна вэ?

6-р хувилбар.Миний санал болгож буй дэд буюу “Татваргүйгээр бэлэн бүтээгдэхүүнийг шууд хуваах” хувилбар.
Уул уурхайн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай олон зүйл дээр яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй нялцганан гуйвж, шийдэж чадахгүй мөртлөө их мэдэгчийн дүр эсгэгчдийн төлөвлөсөн гадныханд байтугай дотоодынхондоо ойлгомжгүй, хэзээ ч яаж ч хувирч болзошгүй татвар, шимтгэлийн орчин ард түмэн, хөрөнгө оруулагчдыг залхааж байна. Том ордууд дээр татварын орчныг үйлчлүүлэхгүйгээр шууд бэлэн бүтээгдэхүүн хуваах тохироо хийгээд тогтвортой байдлын гэрээ байгуулчихаж байвал эргэж буцах аргагүй аль алиндаа амар. Тооцоогоо хийхдээ л татвараар орох ёстой орлогоо тооцоод тохироогоо хийнэ биз. Ард иргэд бид ч ямар хэмжээний хөрөнгө хэзээ орж ирэх ёстой ба хэд нь ирснийг тухай бүрд хянаж байхад тустай. Энэ хувилбарын дутагдал нь бэлэн бүтээгдэхүүн хуваах тохироо, бүтээгдэхүүний гарц хоёр дээр түшмэд авилгалын нүдээр харж хуйвалдаж болох цоорхойтой. Их мөнгөн дээр ганц хувь дээшлүүлж доошлуулахад гарах үр дүн нь та бидний зүүдэндээ ч олж харахгүй их хөрөнгийг манай талд уу тэдний талд уу гэдгийг шийдэхийг тулгадаг ноцтой зүйл. Гадныхан нэг тохирсон бол ёогүй улс. Учир нь тэд бизнесийн нэр хүндээ нэгдүгээрт тавихыг багаасаа сурчээ. Харин манай түшмэд л 0-ийг харьцах нь 100-гаар хуваана гэж гадны талд 100% ашигтай тохирчихоод таныг яаж байгаа юм бэ гэж асуувал “тэг” чинь тоо мөн шүү дээ. Та хэддүгээр анги төгссөн бэ? гэж тан руу мугуйдлаж байхаасаа сийхгүй. Эсвэл техник алдаа гарсан байна лээ. Одоо засах арга байхгүй. Та хүсвэл английн юм уу, канадын шүүхэд өргөдөл өг гэх буй. Сар руу нис гэсэнтэй утга ойролцоо байгаа биз? Хариуцлага хүлээнэ ч гэж ёстой гонж доо.Хувьдаа л хэдийг цохиж байвал Монгол улсын эрх ашиг хоёрдугаарт. Энэ дүгнэлтийг зөвшөөрөхгүй байгаа түшмэл телевизийн халз ярилцлагад надтай орж түшмэд цэвэр ариун гэдгийг нотлохыг оролдоорой. Би ч нотломз. Уг нь зөв хэрэглэж чадвал энэ хувилбар түс тас шулуухан хийчихдэг энгийн наймааны арга л даа.
Үр дүн нь монголд ноогдох хөрөнгө бэлнээр шууд орж ирнэ. Дотоодын авилгалын сүлжээ л будилуулж буруудуулчихгүй бол хангалттай сайн байх боломжтой.

7-р хувилбар. “Төрийн өмчийн уурхай” хувилбар
Гол зарчим нь: Улс дотоод, гадаадын зах зээлээс хөрөнгө босгож уул уурхайн олзворлох, баяжуулах, бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, гадаад зах зээлд борлуулах цогц үйл ажиллагаа.
Монголчууд геолог, уул уурхайгаа зах зээлд шилжүүлнэ гэдгийг энэ төрлийн бүх ажлыг хувийн өмчийн юм уу гадаадын байгууллагууд хийнэ гэж ойлгосон бололтой.
Геолог, уул уурхайн төрийн өмчийн байгууллага байгуулна гэхээр бүр ч социализмаа санагалзлаа, бас л нэг улсын татаастай уул уурхайн уурхай биш мөнгө хийгчдийн “шахааны уурхай” байгуулах нь гэж шүүмжлэх байх.
Асуудлын гол нь Монгол улсад авилгал хээл хахууль төрийн бүх төрлийн бүх шатны байгууллагад оршиж байгаадаа байгаа болохоос биш хувийн, төрийн өмчлөлдөө байгаа зүйл биш ээ. Харин ч хувийн өмчийн уул уурхайн байгууллагууд төрийн өндөр албан тушаалтнуудаар асуудлаа шийдүүлэхийн тулд авилгал өгөх, төрийн өндөр албан тушаалтнууд албан тушаалаа ашиглан лиценз, орд эзэмшигчид болж хувирч байгаа байдал тун сондгойгоор харагдаж байгаа шүү. Аль ч зах зээлийн харилцаа өндөр хөгжсөн оронд төрийн өмчийн байгууллага үлгэр жишээ ажиллаж байгаа баримт олон.
Үндсэн хуулинд ч өмчийн бүх хэлбэрийг дэмий нэг зөвшөөрчихсөн юм биш гэдгийг мартаагүй байгаа байх. Уг нь бүх шатны түшмэд зарчим яриад байдаг шигээ байж чаддаг байсан бол төрийн өмчийн байгууллага нь менежмент, гүйцэтгэлийн чадвар, цалин хангамжаасаа өгсүүлээд бүх талаар хувийн өмчийн байгууллагадаа үлгэр дууриалал үзүүлэхээр байх ёстой шүү дээ!
Гудамжинд шахуу хаягдчихаад байгаа мэргэжлийн геологч, уул уурхайн мэрэгжлийн олон мянган ажилтан, ажилчдаа, “Нинжа” нарыг хэн ажлаар хангах санаачлагыг түрүүлж гаргах ёстой вэ? Аль ч “Нинжа” 1000 “ногооны” цалин өгье энэ баталгаа муутай эрүүл мэндэд хортой ажлаа сольж улсын уурхайд ажилла гэхэд 100 % зөвшөөрнө шүү. Юу хийж яаж амьдралаа эхлэхээ мэдэхгүй байгаа дээд боловсролтой залуучууд ч дуртайяа ажиллана. Мэддэг чаддагаараа тэгш өрсөлдөөд, ажиллаад, амьдраад, гүнзгийрүүлж сураад яваг л дээ. Ийм арга замаар иргэнийхээ хөдөлмөрлөх, ажлаар хангагдах, өсөж дэвжих эрхийг хангахад улсын өмчлөлтэй уурхай байгуулж ажиллуулах шийдвэр байж болохгүй юу? Болно биз дээ. Бид төрийн өмчлөлтэй байгууллагууд ашиггүй ажилладаг гэж ярьдаг нь нийтийн өмчийг захиран зарцуулах эрхийг "сонгуулиар" дамжуулан олж авсан нам дамжсан олигархиудын хийж байгаа ажил гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой зүйл. Төрөө авилгалгүй, жинхэнэ ард түмний төр/ Чандмань онол буюу Хөгжлийн онол- хөгжлийн загварыг эндээс үзнэ үү/ болгож чадвал төрийн өмчийн байгууллага нь ард түмний нийтийн өмчийн байгууллага болж хөгжих бүрэн боломжтой.
Ордын өмчлөлөө улс мэдэж, хөрөнгөө гадаад, дотоодын зах зээлээс улс өөрөө босгоод гэрээний үндсэн дээр ашиглалт, олборлолт, боловсруулалтынхаа ажлыг гадаад, дотоодын хувийн ба төрийн өмчлөлийн бүтцээр хийлгэж болохгүй нь юу байгаа юм. Хийсэнд нь тохируулаад хангалттай өгч л байвал болоо биз дээ. Уг нь Үндсэн хуулийнхаа заалттай харьцуулан бодвол бидний уул уурхайн салбарт баримтлах зарчмын зорилт- алтан гадас од нь энэ л байх ёстой.
Монгол улс одоог хүртэл өөрийн өмчийн том уурхайг бие даан байгуулж ашигтай ажиллуулж сураагүй байдаг юутай холбоотой вэ? гэж асуувал түүнийг ажиллуулж байгаа захиргааны бүтэцтэй холбоотой гэж ард түмэн бид шууд хариулж чадахаар боллоо.
Заримдаа Эрдэнэтийн уурхайг Монгол улс дангаараа ажиллуулаад гүн боловсруулсан эцсийн бүтээгдэхүүнээ шууд олон улсын түвшинд металлын бирж дээр зарж байвал сайхнаа гэж бодогддог шүү! Ордгүй орнууд хөрөнгө босгоод өөр орны ордоос ашиг олох гэж улайран зүтгэж дайн хүртэл хийдэг байхад өчнөөн ордтой мөртлөө ядуу амьдардаг цөөхөн монголчуудыг юу гэж ч ойлгомоор юм дээ гэж танд заримдаа бодогддог уу. Надад бодогддог.
Израил Палестин хоёр ордгүй жаахан газрын төлөө яаж байлдацгааж амьдралын төлөө тэмцэж байгаагаас бид сурах зүйл алга уу. Биднийг орондоо унтах боломжгүй болтол гадны хүч дайн хийж зовоогоогүй байна. Дотоод авилгалаа бие биенийхээ бөөрийг гаргалгүй шийдчихвэл хангалттай мөнгө хөрөнгөөр туслахад бэлэн гэдгээ олон орны олон төр засгийн тэргүүнүүд удаа дараа амалсан. Үүнээс өөр юу хэрэгтэй юм бэ. Авилгачдыг ард түмэн нь шийддэг замаар шийдчихээд ажлаа сайн хийж сайхан амьдарцгаах хэрэгтэй байна шүү дээ. Монголчууд яагаад ч сурч чадахгүй нарийн технологи, техникийн асуудлуудаас болоод уул уурхай хөгжиж чадахгүй байна гэж уул уурхайн салбарынхан хэлж байхыг би сонсоогүй. Ганц хоёр том ордыг хэрэлдэж цаг алдалгүй олон улсын түвшинд хөрөнгө босгоод үлгэр жишээ ажиллуулаад ашигтай байлгачих мэдлэг чадварын хангалттай түвшин манай салбарын мэргэжилтнүүдэд байгаа шүү дээ. Гадаад дотоодын хувьцаа эзэмшигчид монголын уул уурхайн салбарт хөрөнгөө оруулахад найдвартай өсдөг гээд уралдаж оруулдаг байвал янзтай байгаа биз дээ. Үүнд түшмэлүүдийн санаачлагагүй байдал, авилгал хоёр л саад болж байна. Түүнчлэн материал баялагийг бий болгогчдынхоо цалин хангамжийг нь хангалттай байлгах боломжийг нь хаасан төрийн тэнэг бодлого, “гүйх нохойд гүйхгүй нохой саад” гэдэг үгийг санагдуулдаг лиценз зөвшөөрлөөр дамжсан түшмэдийн гайтай оролцоо, түүний наймаа, авилгалын сүлжээ, татварын дарамт, банкны мөнгө хүүлэх бодлого байнга гай болж байгаад л асуудлын гогцоо байгаа.
Сүүлийн үед уул уурхай гэдэг үгийн сургаар гадны хөрөнгө оруулалт, гадныханд өгөх, гадныхан гараад явчихна гэдэг хэллэгүүд холбоо үг шиг хэлэгддэг болж бүр түүгээрээ айлгах янзтай. Нөөц гайгүй орд болгон түшмэл юм уу гадны эзэнтэй ч болж байх шиг. Хатуу сануулахад уул уурхайд гадныхантай хамтарсан тохиолдол болгонд бид байж болох эдийн засгийн боломжоосоо алхам ухарч байгаа гэдгийг өглөө болгон бодож босож байх хэрэгтэй Иймээс түшмэлүүдийн ам, гар хоёрыг бүү хар. Монголчууд шороон орд мэтийн цаг барж хөрөнгө тарамдуулсан зүйлтэй ноцолдож байгалаа сүйтгэж байх хооронд чинь түшмэд аль их нөөцтэй ордуудыг гадныханд найр тавиад уралдан гүйж байна.
Мэргэжлийн геологичид, уурхайчид минь ээ! Томхон, ашиг сайтай, хэцүүгээс нь барьж аваад олигтойхон ажилласан шиг ажиллая гэж хичээгээч дээ.
Мэргэжлийн үгээ хэлээч, Хамтраач, Нэгдээч, Бие биенийхээ дутууг нөхөөч, Суралцаач, Ард түмнийхээ дэмжлэгийг аваач! Та бүгд л зоригловол бусад нь бүгд боломжтой шүү дээ. Ямар баялаг нь байхгүй гэх биш. Төсөл хөтөлбөрөө хийгээд гадаад дотоодод хувьцаа, бонд гаргаач. Ордоороо барьцаалаад гаднаас зээл аваач. Тэд дэмжихэд бэлэн л байгаа шүү дээ. Ажил хийе гэсэн хүнд арга олдоно биз дээ. Дэлхийн түвшинд сэтгээд эхнийхээ эргэлтийг амжилттайхан хийгээд гадаад зах зээлд өөрсдөө зараад үзчих. Мэдээж амттай байх болно. Нийтийн өмч, хөдөлмөр, чармайлтыг нэг хоёрхон түшмэл албан тушаалаараа далимдуулан өмчилдөгийг болиулах талаар ард бид ч арга ухаанаа гарган тэмцье!
. Монголчуудын байгуулсан төрөл бүрийн үйлдвэрүүдийг судалж байхад хөрөнгийн боломж нь л байвал хамгийн чанартай, хамгийн сүүлийн үеийн техник, технологитой байгаль орчиндоо хоргүйг сонгож чадаж байгаа нь үнэхээр бидний бахархал. Бусад салбарынхан гадны гар харахгүй чадаж л байгаа шүү дээ. Тэр лугаа монголын геологичид, инженерүүд, уурхайчид орчин үеийн сайн уурхайнуудыг байгуулж, ашигтай ажиллуулж өөрсдөдөө төдийгүй ард түмэндээ ажлын байр, гайгүй цалин өгөх хөрөнгө боломжийг гаргаж чадна гэдэгт би ерөөс эргэлздэггүй. Тэгэх ч ёстой. Эхний том эргэлтээ л зоригтойхон эхэл. Нүүрс олборлож ямар үзээгүй гэх биш Таван толгойн ордыг төр засгаас аваад экспортын бүтээгдэхүүн гаргадаг төрийн өмчийн аварга уурхай байгуулаад үзэж тараач дээ. Гадныхан хамт орно гэвэл өөрсдийгөө болон ард түмнээ хохироочихооргүйгээр хуваадаг л юм байгаа биз. Ажиллагсдаа л өндөр цалинжуулж байвал өндөр татвараар дарамтлахгүй байсан ч буруудах зүйл алга. Ажил хийж арчаатай байсных нь төлөө өндөр татвар авдаг буруу системд өөрчлөлт гаргая.Том савны үлдэгдэл бусад салбарын хөрөнгө оруулалтанд хангалттай. Эдийн засгийн бодлого нь “Ажил хийвэл ахиухан ам тосдоно”. Нийгмийн бодлого нь “ажилтайн халаасаар ажилгүйг тэжээхгүй, тэд ар гэрээ тэжээг ”. Та нарт өгүүлэх талаар ард түмэн ч тэмцэж таараа. Уул уурхай л түрүүлж сэхэхгүй бол өөр ямар салбарыг түрүүлж сэхээд бусдыгаа чир гэх юм бэ? Танд чирчихээр өөр том салбар, том хүч харагдана уу уурхайчид минь ээ? Бид одоо л хийж эхлэхгүй бол хэн хэзээ хийж биднийг сайхан амьдруулж үр хүүхэд нь гадаадад боловсрол эзэмших юм бэ?
Бид хийх ёстой зүйл нь:
1.Бодлого, эрх зүйн орчин, төлөвлөлт
2.Эх орныхоо төлөө, өөрсдийнхөө төлөө гэсэн чин эрмэлзэл
3.Техник, технологи, сургалт
4.Хөрөнгө босголт
5.Зорилготой тууштай хөдөлмөр
6.Эцсийн боловсруулалттай бэлэн бүтээгдэхүүнийг олон улсын зах зээлд борлуулах
7.Ашгийн зөв хуваарилалт
8.Хяналт
Ашигт малтмалын хуулийн үндсэн бодлого нь дараах томьёололтой байх шаардлагатай. Үүнд:
 Ашигт малтмалын ордын өмчлөгч нь монголын ард түмэн байна.
 Ашиглагчийг дотоод, гадаадын гэж ялгаварлахгүй. Ашиглагч нь нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар ашиглах эрх олж авна. Ашиглагч нь оруулсан хөрөнгө, гаргасан зардлаа нэг нугалж авах эрхтэй. Ордыг Монгол Улсын төртэй байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээ, ашиглалтын лицензийн үндсэн дээр ашиглаж ашигт малтмалын олборлолтын үйл ажиллагаа явуулна. Олборлосон ашигт малтмалыг цаашид гүн боловсруулах, худалдан борлуулах ажлыг Монголын төрийн захиргааны мэрэгжлийн байгууллагатай хамтран явуулна. Ашиглагч нь орд оршин байгаа газар, ордын нөөц, түүнээс олборлож байгаа ашигт малтмалыг өмчлөх эрхгүй. Байгалийн нөхөн сэргээлтэд зарцуулах хөрөнгийг ашиглалтын зардалд оруулан тооцно. Ашиглагч олборлолтын үйл ажиллагаа явуулж олсон ашгаасаа Монгол улсын төрд татвар төлнө. Монгол Улсын төрөөс ашиглалтын үйл ажиллагаанд технологийн, байгаль орчны, хөрөнгө санхүүгийн хяналт тавина.
 Ашиглалтын лицензийг дараах нөхцлүүдийг хангасан үед олгоно. Үүнд:
А.Нөөц судалгаагаар бүрэн тогтоогдсон байх
Б.Байгаль орчинд халгүй байх
В.Ашиглалтад зарцуулсан хөрөнгийг дөрөв нугалах хэмжээнээс давсан ашиг монголын ард түмэнд оногдохоор байх
Г.Олборлосон ашигт малтмалыг гүн боловсруулах бүх нөхцөл бүрдүүлж зөвхөн гүн боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг экспортонд гаргадаг байх
Д.Дотоодын хэрэгцээг хангаад илүү гарсныг гадаадад экспортлох
 Монголын төрд ашиг хуваарилахгүй. Зөвхөн ард түмний олж байгаа ашгаас хуулиар тогтоосон хэмжээгээр татвар авах эрхтэй.
Монгол хүн огт хийж чадахгүй зүйл энд байхгүй. Ихэнх нь зохион байгуулалтын ажлууд л байгаа нь бидэнд харагдаж байна. Энэ хувилбарыг би дүгнэхгүй. Амьдралд хэрэгжүүлж амжилтаараа дүгнэцгээе.
“Хүлхэх” хувилбартай хамтруулан үйлдвэрлэлтэйгээ зэрэгцүүлэн явуулж чадвал ажил, амжилт ар араасаа л бидний гарт орно!
Мэргэжлийнхэн ирээдүйтэй зөв чигт тэмцэлтэй ажилла! гэж уриалья.


D.Jamts

mobile: (976)-99013026
e-mail: d.jamts@yahoo.com






Даваа, 2010 Тавдугаар сар 03 11:09

______________________________________

Төмөр замын тээвэр ачааллаа даахгүйд хүрч байна 

Зам, барилга, уул уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлууд эхэлсэнтэй холбоотойгоор урд хөршөөс орж ирж байгаа ачааны хэмжээ сүүлийн үед эрс нэмэгдсэн байна.

Энэ нь Улаанбаатар төмөр замын өнөөгийн хүчин чадлаас давахад хүрээд байгаа гэдгийг албаны хүмүүс хэллээ. Тиймээс төмөр замын зүтгүүрийн паркыг нэмэгдүүлэх талаар ярьж байгаа гэнэ.

Импортоор оруулж ирж байгаа барилгын материалаас гадна уул уурхайн компаниудын экспортолж буй төмрийн хүдэр болон бусад төрлийн бараа, бүтээгдэхүүний хэмжээ ч эрс өсчээ.

Төмрийн хүдэр экспортолдог жирийн компани л гэхэд жилд 8-15 сая тонн ачаа тээвэрлүүлэх саналаа Улаанбаатар төмөр замынханд тавиад байгаа гэнэ. Энэ нөхцөл байдлаас шалтгаалан ЗТБХБ-ын сайдын тушаалаар төмөр замын ачаа тээх нэвтрүүлэх чадварыг нэмэгдүүлэх асуудлыг судлан боловсруулах ажлын хэсэг байгуулжээ.

Түүнчлэн Улаанбаатар төмөр зам хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгийн дүрмийн санг 250 сая доллараар нэмэгдүүлэх асуудлаар ОХУ-ын талтай ярьж эхэлжээ.

Г.Хэрлэн

gogo.mn-ээс

Д.Жамц

___________________________________________________________________________

2011.11.12.   17:11 www.shuud.mn-ээс


СЭЗДС Магистрант Д.Эрдэнэбилэг
 ______________________________________________________________________________



2012 оны 8 сарын 6
http://www.assa.mn. Манай сурвалжлагч Австралиас бичлээ


Дэлхийн таван тивээс ганцхан Австралид л байдаг кенгуру буюу имж бол австраличуудын бэлгэ тэмдэг, бараг л шүтээн шахуу болсон амьтан. Энэ нь кенгуру зөвхөн Австралид л байдагтай холбоотой гэвэл өрөөсгөл ойлголт болно. Кенгуру хойшоо ухарч явдаггүй амьтан. Түүн шиг австраличууд ч хөгжил дэвшлээс хоцрогдож, хойшоо ухрахыг хүсэхгүй. Кенгуру шиг үргэлж урагшаа явж, өөдөлж тэмүүлж байхыг бэлгэдэж үндэснийхээ бэлгэдэл дээр хүртэл сийлж, шүтэж хайрладаг.