Automarket of Mongolia

Catherine Arnold

British Ambassador to Mongolia

Ilegal Wildlife Trade: it isn’t just about the wildlife Marmoth


   

Think of Mongolia, and you probably imagine impossibly open skies, the steppe flecked with horses and a solitary cluster of traditional gers (yurts). Mongolia is the least densely populated country in the world and one of exquisite natural beauty.

Sitting in central Ulaanbaatar, a buzzing city of 1.7 million inhabitants, it can be hard to believe that only three hours away, snow leopards haunt the mountains. In Ulaanbaatar, glass towers mould the skyscape around Mongolia’s parliament, and shiny new hotels and shopping malls line the streets.

Mongolia’s development has been driven by mining. It sits on vast mineral wealth, with over 6000 identified deposits of around 80 minerals. But despite the growth of the mining industry and the economy it fuels, Mongolia’s extraordinary ecosystems are also a critical ‘resource’ and one that sits deeply within the Mongolian psyche.

Explain why the environment matters to most Mongolians and they look nonplussed. The importance of the land, and the animals and traditional way of life it supports, is so self-evident.

Mongolia’s history in preserving wildlife

Mongolia was the first country in Asia to complete Red Lists (the globally recognised way of mapping species and their numbers) for all vertebrates. The national park south of Ulaanbaatar, founded in 1783, is the oldest legally protected nature reserve in the world. Mongolia has nearly 100 protected and strictly protected areas covering an area larger than the whole of the UK, and the most recent – to help preserve the critically endangered snow leopard – was agreed by parliament in April this year.

That doesn’t mean to say that there aren’t challenges: policy challenges; practical challenges; and public education challenges. Mongolia’s fragile ecosystems are also particularly susceptible to climate change – desertification is visible, and a growing problem.

The UK is working with Mongolia on these challenges, from developing ways to ensure the financial viability of sustainable, traditional herding, to supporting the growth of renewable energy.

Mongolia is also the latest country to join the global movement against the Illegal Wildlife Trade, first started in London.

In 2014, the UK led ambitious international agreements on IWT as hosts of the ground-breaking London Conference. We have maintained that support during the 2015 Botswana conference, and are supporting Vietnam to host a third high level conference in November this year. HRH the Duke of Cambridge and Defra Secretary of State Andrea Leadsom, will attend – as will Mongolia.

The UK Government’s Illegal Wildlife Trade Challenge Fund, worth £13m also supports governments and organisations around the world in their efforts to counter the illegal trade in wildlife.

Here in Mongolia the Zoological Society London (ZSL), through the IWT Challenge Fund, is working with the Mongolian Ministry of Environment & Tourism, and the Customs Authorities, on an innovative project to support understanding and combatting of the illegal wildlife trade.

The first step is data. The last country-wide household survey on illegal wildlife trading took place 10 years ago. It’s hard for anyone to act if the scale and focus of the problem isn’t known. The initial results show an interesting shift away from mammals, indicating that even in remote communities, Mongolians are aware of measures the Mongolian Government has taken to stem the illegal mammal trade.

The second is innovate work to support enforcement. Mongolia has layers of domestic and international legislation that prohibit or control the trade in endangered species.

But imagine being a customs official thousands of kilometres from the capital. Sometimes even knowing what animal the dried up pelt or paw once was can be a challenge. But you’re also faced by aggressive trafficking networks, often twisting the law to mask or fraudulently legitimise their activities.

So, with the Mongolian Government, ZSL is addressing both of these. It’s supporting training programmes to help with identification. And is developing an innovative software tool, that will enable prosecutors to type in the circumstances of what’s been uncovered, and the relevant Mongolian laws that have been broken (if they have) will automatically appear, enabling a swift and robust legal response.

Let’s stop for a moment. Many of you, like most Mongolians, possibly don’t doubt the inherent value of conservation work for itself. But it’s reasonable to question this. Why does preserving particular animals matter? Who cares whether snow leopard skins are illegally trafficked – isn’t this a valid source of income for poor herders or the unemployed?

Saker Falcon

 
The saker falcon – one of the iconic animals potentially threatened by illegal wildlife trafficking

The short answer is that, like any illegal activity – and it’s important to stress that in Mongolia, like much of the world, trafficking protected species is illegal – it doesn’t just take iconic animals, such as the snow leopard, the saker falcon, and the taimen fish to extinction. It drives corruption. It undermines the laws that protect people and make a democracy, like Mongolia or the UK, work. It reinforces trafficking networks that, in some countries, also deal in people, arms and drugs.

But, in case you are still wondering about the poor herder who’s trying to make ends meet, the illegal wildlife trade – like all illegal trafficking – extorts the poorest and supports the gang-leaders, many of whom, globally, will be dealing in more intuitively damaging trades (people, guns, drugs) and many of whom are not even based in the country that is being exploited.

Simply put, a snow leopard skin might gain a herder $100. But its final market value outside Mongolia, could be up to $5000[1].

When the animals are gone, the environment is irrevocably damaged[1], the opportunity for sustainable ways of man and animals benefiting – such as though lucrative ecotourism or legal capture – are destroyed, the trafficking network moves on, to plunder somewhere else.

Of course, there are challenges. Leopards kill livestock. Marmots have always been a traditional delicacy in Mongolia. Funding rangers is expensive. But the advantage of legal solutions and compromises is that they are transparent. Communities can be consulted and involved. The resources of a country are managed by that country and its people, and returned to them according to their laws. And those who seek to hide in the shadows and exploit for their own, often trans-national, financial gain are more effectively stopped.

Undermining the illegal wildlife trade, doesn’t just matter to countries like Mongolia, which are home to beautiful, rare animals that sustain the illegal wildlife trade. In a global world, where illegal networks and black money stretch across countries and continents, it matters to all of us. Even those of us who don’t really care about snow leopards.

[1] “Separate drivers of extinction such as habitat loss and over-exploitation (such as poaching and fishing) tend to work together to heighten the extinction probability of the species they affect more than the simple sum of the individual effects alone.” Brook, BW, NS Sodhi, CJA Bradshaw. (2008) Synergies among extinction drivers under global change. Trends in Ecology and Evolution 23, 453-460

For more on the value of ecosystem services see https://www.cbd.int/financial/values/g-economicvalue-iucn.pdf

1. Монгол Улс бол тусгаар тогтносон, бүрэн эрхт, Бүгд найрамдах улс мөн.

2. Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.

1. Монгол Улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл байна.

2. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр зөвхөн засаг захиргааны нэгжид хуваагдана.

1. Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ.

2. Төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах, авахаар завдахыг хориглоно.

1. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, улсын хил халдашгүй дархан байна.

2. Монгол Улсын хилийг хуулиар бататгана.

3. Хууль гаргахгүйгээр гадаадын цэргийн хүчнийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байрлуулах, дамжин өнгөрүүлэхээр улсын хил нэвтрүүлэхийг хориглоно.

1. Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна.

2. Төр нь нийтийн болон хувийн өмчийн аливаа хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрч, өмчлөгчийн эрхийг хуулиар хамгаална.

3. Өмчлөгчийн эрхийг гагцхүү хуульд заасан үндэслэлээр хязгаарлаж болно.

4. Төр нь үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулна.

5. Мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна.

1. Монгол Улсад газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна.

2. Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн өмч мөн.

3. Бэлчээр, нийтийн эдэлбэрийн ба улсын тусгай хэрэгцээнийхээс бусад газрыг зөвхөн Монгол Улсын иргэнд өмчлүүлж болно. Энэ нь газрын хэвлийг өмчлөхөд хамаарахгүй. Иргэд хувийн өмчийнхөө газрыг худалдах, арилжих, бэлэглэх, барьцаалах зэргээр гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүний өмчлөлд шилжүүлэх, түүнчлэн төрийн эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр бусдад эзэмшүүлэх, ашиглуулахыг хориглоно.

4. Төр газрын эзэнд газартай нь холбогдсон үүрэг хүлээлгэх, улсын тусгай хэрэгцээг үндэслэн нөхөх олговортойгоор газрыг солих буюу эргүүлэн авах, уг газрыг хүн амын эрүүл мэнд, байгаль хамгаалал, үндэсний аюулгүй байдлын ашиг сонирхолд харшаар ашиглавал хураан авч болно.

5. Төрөөс гадаадын иргэн, хуулийн этгээд, харьяалалгүй хүнд газрыг төлбөр, хугацаатайгаар болон хуульд заасан бусад болзол, журмаар ашиглуулж болно.

1. Монголын ард түмний түүх, соёлын дурсгалт зүйл, шинжлэх ухаан, оюуны өв төрийн хамгаалалтад байна.

2. Иргэний туурвисан оюуны үнэт зүйл бол зохиогчийнх нь өмч, Монгол Улсын үндэсний баялаг мөн.

1. Монгол хэл бол төрийн албан ёсны хэл мөн.

2. Энэ зүйлийн 1 дэх хэсгийн заалт нь хүн амын өөр хэл бүхий үндэстний цөөнх эх хэлээрээ суралцах, харилцах, соёл, урлаг, шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа явуулах эрхийг үл хөндөнө.

1. Монгол Улсад төр нь шашнаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө дээдэлнэ.

2. Төрийн байгууллага шашны, сүм хийд улс төрийн үйл ажиллагаа эрхлэн явуулж болохгүй.

3. Төр, сүм хийдийн хоорондын харилцааг хуулиар зохицуулна.

1. Монгол Улс олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг баримталж энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлого явуулна.

2. Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ.

3. Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ.

4. Монгол Улс Үндсэн хуульдаа харшилсан олон улсын гэрээ, бусад баримт бичгийг дагаж мөрдөхгүй.

1. Эх орныхоо тусгаар тогтнолыг батлан хамгаалж, үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журмыг хангах нь төрийн үүрэг мөн.

2. Монгол Улс өөрийгөө хамгаалах зэвсэгт хүчинтэй байна. Зэвсэгт хүчний бүтэц, зохион байгуулалт, түүнд алба хаах журмыг хуулиар тогтооно.

1. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын бэлгэ тэмдэг нь Төрийн сүлд, туг, далбаа, тамга, дуулал мөн.

2. Төрийн сүлд, туг, далбаа, дуулал нь Монголын ард түмний түүхэн уламжлал, хүсэл тэмүүлэл, эв нэгдэл, шударга ёс, цог хийморийг илэрхийлнэ.

3. Төрийн сүлд нь ариун цагаан өнгийн бадам цэцэг суурьтай, төгсгөлгүй үргэлжлэн дэлгэрэх түмэн насан хээгээр хөвөөлсөн, мөнх тэнгэрийг бэлгэдсэн дугариг хөх дэвсгэртэй байна. Сүлдний төв хэсэгт Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, цог хийморийг илтгэсэн алтан соёмбо, эрдэнийн хүлгийг хослуулан дүрсэлсэн байна. Сүлдний хүрээний магнайн хэсэгт эрт, эдүгээ, ирээдүй гурван цагийг бэлгэдсэн хүслийг хангагч чандмань эрдэнэ, доод хэсэгт эх газрыг төлөөлсөн ногоон өнгийн уулан хээ, ашид дэвжихийн өлзий хутаг оршсон хүрдийг тус тус дүрсэлнэ. Хүрдийг хадгаар дээдлэн сүлжсэн байна.

4. Монголын нэгдсэн тулгар төрийн уламжлалт Их цагаан туг нь Монгол Улсын төрийн хүндэтгэлийн бэлгэдэл мөн.

5. Монгол Улсын төрийн далбаа нь улаан, хөх, улаан хосолсон өнгөтэй байна. Далбааны гурав хуваасны нэгийн хэмжээтэй дундах хэсэг нь мөнх тэнгэрийн хөх, түүний хоёр тал нь мандан бадрахын бэлгэдэл улаан өнгөтэй байна. Далбааны ишин талын улаан дэвсгэрийн төв хэсэгт алтан соёмбо байрлуулна. Далбааны өргөн, урт нь 1:2-ын харьцаатай байна.

6. Төрийн тамга дөрвөлжин хэлбэртэй, голдоо төрийн сүлдтэй, сүлдний хоёр талаар Монгол Улс гэсэн бичээстэй, арслангийн дүрс бүхий бариултай байна. Төрийн тамгыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч барина.

7. Төрийн бэлгэ тэмдгийг дээдлэн хэрэглэх журам, төрийн дууллын үг, аяыг хуулиар бататгана.

2. Монгол Улсын нийслэлийн эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно.

1. Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.

2. Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна.

1. Монгол Улсын иргэний харьяалал хийгээд харьяат болох, харьяатаас гарах үндэслэл, журмыг гагцхүү хуулиар тогтооно.

2. Монгол Улсын иргэнийг харьяатаас хасах, эх орноосоо хөөх, өөр улсад шилжүүлэн өгөхийг хориглоно.

1/ амьд явах эрхтэй. Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд заасан онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэний учир шүүхийн хүчин төгөлдөр тогтоолоор ялын дээд хэмжээ оногдуулснаас бусад тохиолдолд хүний амь нас бусниулахыг хатуу хориглоно;

2/ эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй;

3/ хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрхтэй. Хувийн өмчийг хууль бусаар хураах, дайчлан авахыг хориглоно. Төр, түүний эрх бүхий байгууллага нь нийгмийн зайлшгүй хэрэгцээг үндэслэн хувийн өмчийн эд хөрөнгийг дайчлан авбал нөхөх олговор, үнийг төлнө;

4/ ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох, хөдөлмөрийн аятай нөхцөлөөр хангуулах, цалин хөлс авах, амрах, хувийн аж ахуй эрхлэх эрхтэй. Хэнийг ч хууль бусаар албадан хөдөлмөрлүүлж болохгүй;

5/ өндөр наслах, хөдөлмөрийн чадвар алдах, хүүхэд төрүүлэх, асрах болон хуульд заасан бусад тохиолдолд эд, мөнгөний тусламж авах эрхтэй;

6/ эрүүл мэндээ хамгаалуулах, эмнэлгийн тусламж авах эрхтэй. Иргэдэд эмнэлгийн төлбөргүй тусламж үзүүлэх болзол, журмыг хуулиар тогтооно;

7/ сурч боловсрох эрхтэй. Төрөөс бүх нийтийн ерөнхий боловсролыг төлбөргүй олгоно. Иргэд төрөөс тавих шаардлагад нийцсэн хувийн сургууль байгуулан ажиллуулж болно;

8/ соёл, урлаг, шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа явуулах, бүтээл туурвих, үр шимийг нь хүртэх эрхтэй. Зохиогч, шинэ бүтээл, нээлтийн эрхийг хуулиар хамгаална;

9/ шууд буюу төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан төрийг удирдах хэрэгт оролцох эрхтэй. Төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхтэй. Сонгох эрхийг арван найман наснаас эдэлнэ. Сонгогдох насыг төрийн зохих байгууллага, албан тушаалд тавих шаардлагыг харгалзан хуулиар тогтооно;

10/ нийгмийн болон өөрсдийн ашиг сонирхол, үзэл бодлын үүднээс нам, олон нийтийн бусад байгууллага байгуулах, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй. Нам, олон нийтийн бусад бүх байгууллага нийгэм, төрийн аюулгүй байдлыг сахиж, хуулийг дээдлэн биелүүлнэ. Аль нэгэн нам, олон нийтийн бусад байгууллагад эвлэлдэн нэгдсэний төлөө болон гишүүний нь хувьд хүнийг ялгаварлан гадуурхах, хэлмэгдүүлэхийг хориглоно. Төрийн зарим төрлийн албан хаагчийн намын гишүүнийг түдгэлзүүлж болно;

11/ улс төр, эдийн засаг, нийгэм соёлын амьдрал, гэр бүлийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй тэгш эрхтэй. Гэрлэлт нь хуулиар тогтоосон насанд хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хоёрын тэгш эрх, сайн дурын харилцаанд үндэслэнэ. Гэр бүл, эх нялхас, хүүхдийн ашиг сонирхлыг төр хамгаална;

12/ төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь иргэдийн өргөдөл, гомдлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэх үүрэгтэй;

13/ халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхтэй. Хуульд заасан үндэслэл, журмаас гадуур дур мэдэн хэнийг ч нэгжих, баривчлах, хорих, мөрдөн мөшгих, эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно. Хэнд боловч эрүү шүүлт тулгаж, хүнлэг бус, хэрцгий хандаж, нэр төрийг нь доромжилж болохгүй. Баривчилсан шалтгаан, үндэслэлийг баривчлагдсан хүн, түүний гэр бүлийнхэн, өмгөөлөгчид нь хуульд заасан хугацаанд мэдэгдэнэ. Иргэний хувийн ба гэр бүл, захидал харилцааны нууц, орон байрны халдашгүй байдлыг хуулиар хамгаална;

14/ Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх, өөрийн болон гэр бүлийн гишүүд, эцэг эх, үр хүүхдийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх, өөрийгөө өмгөөлөх, хууль зүйн туслалцаа авах, нотлох баримтыг шалгуулах, шударга шүүхээр шүүлгэх, хэргээ шүүх ажиллагаанд биеэр оролцох, шүүхийн шийдвэрийг давж заалдах, уучлал хүсэх эрхтэй. Өөрөө өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг өгөхийг шаардах, мэдүүлэг гаргуулахаар шахалт үзүүлэх, хүч хэрэглэхийг хориглоно. Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож үл болно. Гэм буруутны ял зэмлэлийг түүний гэр бүлийн гишүүд, төрөл саданд нь халдаан хэрэглэхийг хориглоно;

15/ шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөтэй;

16/ итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Жагсаал, цуглаан хийх журмыг хуулиар тогтооно;

17/ төр, түүний байгууллагаас хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй. Хүний эрх, нэр төр, алдар хүнд, улсыг батлан хамгаалах, үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журмыг хангах зорилгоор задруулж үл болох төр, байгууллага, хувь хүний нууцыг хуулиар тогтоон хамгаална;

18/ улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох, гадаадад явах, оршин суух, эх орондоо буцаж ирэх эрхтэй. Гадаадад явах, оршин суух эрхийг үндэсний болон хүн амын аюулгүй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг хамгаалахын тулд зөвхөн хуулиар хязгаарлаж болно.

1. Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараахь үндсэн үүргийг ёсчлон биелүүлнэ:

1/ Үндсэн хууль, бусад хуулийг дээдлэн хүндэтгэж, сахин биелүүлэх;

2/ сонгуульд оролцож төрөө байгуулалцах

3/хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хүндэтгэх;

4/ хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх;

5/ эх орноо хамгаалах, хуулийн дагуу цэргийн алба хаах.

2. Хөдөлмөрлөх, эрүүл мэндээ хамгаалах, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, байгаль орчноо хамгаалах нь иргэн бүрийн журамт үүрэг мөн.

1. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байгаа гадаадын иргэний эрх, үүргийг Монгол Улсын хууль, уул иргэнийг харьяалсан улстай байгуулсан гэрээгээр тогтооно.

2. Монгол Улс олон улсын гэрээгээр гадаадын иргэний эрх, үүргийг тодорхойлохдоо уул иргэнийг харьяалсан улстай энэ талаар харилцан адил байх зарчим баримтална.

3. Монгол Улс нутаг дэвсгэртээ байгаа харьяалалгүй хүний эрх, үүргийг өөрийн хуулиар тогтооно.

4. Үзэл бодол, улс төрийн хийгээд шударга ёсны бусад үйл ажиллагааныхаа улмаас хавчигдан мөшгөгдсөн гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн үндэслэл бүхий хүсэлт гаргавал Монгол Улсад орогнох эрх олгож болно.

5. Үндсэн хуулийн арван зургадугаар зүйлд заасан Монгол Улсын иргэний үндсэн эрх, эрх чөлөөг тус улсын нутаг дэвсгэрт байгаа гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд эдлүүлэхдээ Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээнд заасан хүний салшгүй эрхээс бусад эрхийн хувьд үндэсний болон хүн амын аюулгүй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг хамгаалахын тулд хуулиар зохих хязгаарлал тогтоож болно.

1. Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна.

2. Онц болон дайны байдал зарласан тохиолдолд Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг гагцхүү хуулиар хязгаарлаж болно. Тийнхүү хязгаарласан хууль нь хүний амьд явах эрх, итгэл үнэмшилтэй байх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөө, түүнчлэн хэнд боловч эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахыг хориглосон хуулийн заалтыг үл хөндөнө.

3. Хүн эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхдээ үндэсний аюулгүй байдал, бусад хүний эрх, эрх чөлөөг хохироож, нийгмийн хэв журмыг гажуудуулж болохгүй.

НЭГ. Монгол Улсын Их Хурал

1. Монгол Улсын Их Хурал Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимтай байна. Хуулийн танхим нь салбарын мэрэгжлийн холбоодуудыг төлөөлсөн ......................  /Хуулийн дагуу зөвшөөрөгдсөн холбоод хэд байхаас шалтгаална. Д.Ж/ гишүүнтэй байна. Төлөөлөгчдийн танхим нь Монгол Улсын гэр бүлүүдийн мянгатуудын дарга /Хуулийн дагуу зөвшөөрөгдсөн гэр бүлүүдийн мянгат хэд байхаас шалтгаална. Д.Ж/ нараас бүрдсэн ................. гишүүдтэй байна. Улсын Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүний эрх ба үүрэг нь Төрийн сүлдэндээ тангараг өргөснөөр эхэлж, Улсын Их Хурлын дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болно.

2. Улсын Их Хурлын Хуулийн танхимын гишүүнийг салбарын мэрэгжлийн холбооны их хурлаас тухайн салбарт хамаарагдах Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж, дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгоно. Улсын Их Хурлын Хуулийн танхимын дарга бөгөөд Монгол Улсын Дэд Ерөнхийлөгчийг Хуулийн танхимын хуралдаанаас сонгож Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын хуралдаанаар батална. Улсын Их Хурлын Хуулийн танхимд гишүүн сонгох эрх бүхий салбарын мэрэгжлийн холбоо нь тухайн салбартаа зөвхөн нэг байна. Хуулийн танхимын гишүүн нь хууль санаачлах, хэлэлцүүлэх, батлах эрх эдлэх бөгөөд салбарын мэрэгжлийн холбооны хурлаар батлагдсан хуулийн төслийг Хуулийн танхимын хуралдаанд оруулж хэлэлцүүлэх үүрэг хүлээнэ. Салбарын мэрэгжлийн холбооны дүрмийг хуулиар тогтооно.

3. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхим нь аравт, зуут, мянгатын системээр зохион байгуулагдсан гэр бүлүүдээс тогтоно. Гэр бүлүүдийн аравт, зуут, мянгатын хурлаар шат дараалан шигшигдэн сонгогдсон дарга нар нь Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүнээр таван жилийн хугацаатай ажиллана. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын хурлаар Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга бөгөөд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг сонгоно. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга бөгөөд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь Төлөөлөгчдийн танхимын хуралдааныг улиралд нэг удаа эсвэл 51%-иас дээш тооны гишүүд бичгээр шаардсан үед зарлан хуралдуулах үүрэгтэй бөгөөд хуралдааныг хуралдуулаагүй  тохиолдолд огцорсонд тооцож Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүдийн 51%-иас дээш тооны гишүүдийн бичгээр гаргасан саналыг үндэслэн хуралдааныг зохион байгуулах үүргийг тус танхимын гишүүд хүлээнэ. Хуралдаанаас татгалзсан гишүүдийг мянгатын хуралд нь мэдэгдэж эргүүлэн татна. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн нас барсан, үүргээ биелүүлэх боломжгүй нь тогтоогдсон, хүнд өвдсөн, гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн тохиолдолд мянгатын хуралд нь мэдэгдэж эргүүлэн татаад нөхөн сонгууль явуулах хуралдааныг хуульд заасан журмын дагуу зохион байгуулна. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын гэр бүлийн аравт, зуут, мянгатын дүрмийг хуулиар тогтооно.

4. Улсын Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн нь Монгол Улсын хорин таван нас хүрсэн, сонгуулийн эрх бүхий иргэн байна. Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн нь төрийн болон бизнесийн байгууллагад давхар алба хашихыг хориглоно.

5. Улсын Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимын сонгууль ба хуралдааны журмыг хуулиар тогтооно.

6. Улсын Их хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимаар хэлэлцүүлэгдэн батлагдсан хууль нь Монгол улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөнө.

7. Улсын Их Хурлын Ерөнхийлөгч нь дараахь төрийн байгууллагуудыг салбарын мэрэгжлийн холбоодын саналыг үндэслэн байгуулж, хариуцан ажиллуулж, улирал бүрд Төлөөлөгчдийн танхимд тайлагнана. Үүнд:

            -Ерөнхийлөгчийн тамгын Газар

-Сонгуулийн Ерөнхий Хороо

-Монгол Улсын Төв Банк

            -Монгол Улсын Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл

            -Монгол Улсын Прокурорын Газар

            -Хэвлэл, мэдээлэлийн Хороо/Монголын Үндэсний Олон нийтийн Телевиз Радио, МонЦаМэ агентлаг, Хэвлэл мэдээлэлийн ажилтны ёс зүйн хороо/

            -Гааль, татварын Ерөнхий газар

-Газар ба Баялагийн сангийн хэрэг эрхлэх газар

-Ашигт малтмал, байгалийн баялагийн хэрэг эрхлэх газар

            -Улсын ба нийтийн өмчийн Корпорац

            -Тагнуулын газар

            -Авилгатай тэмцэх газар

            -Монгол Улсын Аудитын Газар

            -Монгол Улсын Оюуны өмч, Стандарт, Мэрэгжлийн хяналтын Хороо

            -Бүртгэл, Статистик, Архивын Ерөнхий Газар

Улсын Их Хурлын Хуулийн танхим нь дараахь төрийн байгууллагуудыг салбарын мэрэгжлийн холбоодын саналыг үндэслэн байгуулж хариуцан ажиллуулна. Үүнд:

            -Дэд Ерөнхийлөгчийн тамгын Газар

            -Технологи, Инновац, Эдийн засгийн төлөвлөлтийн Газар

1. Улсын нийт нутаг дэвсгэр буюу зарим хэсгийг нь хамарсан гэнэтийн аюул тохиолдсон, дайны ба нийтийн эмх замбараагүй байдал үүссэн зэрэг онцгой нөхцөлийн улмаас ээлжит сонгууль явуулах боломжгүй бол мөнхүү нөхцөл арилж, шинэ сонгогдсон гишүүдээ тангараг өргөтөл Улсын Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхим бүрэн эрхээ хэрэгжүүлнэ.

2. Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгүй нь үзсэнээр буюу эсхүл мөнхүү шалтгаанаар Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлын даргатай зөвшилцөн санал болгосноор өөрөө тарах шийдвэр гаргаж болно. Ийнхүү тарах шийдвэр гаргасан бол шинэ сонгогдсон гишүүдээ тангараг өргөтөл Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ эдэлнэ.

Үндсэн хуульд өөрөөр заагаагүй бол Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг томилох саналыг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлснээс хойш дөчин тав хоногийн дотор Улсын Их Хурал хэлэлцэн шийдвэрлэж чадаагүй бол өөрөө тарах буюу эсхүл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлыг тараах тухай шийдвэр гаргана.

1. Монгол Улсын Засгийн Газрын бүтцийг салбарын мэрэгжлийн холбоодын саналыг үндэслэн Улсын Их Хурлын Хуулийн танхим боловсруулж хуулиар баталгаажуулан Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимаар хэлэлцүүлэн батлуулна.

2. Монгол Улсын Засгийн Газрыг салбарын мэрэгжлийн холбоодын хурлаар сонгосон бүрэлдэхүүнээр бүрдүүлж анхны хурлаараа Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг сонгоно. Монгол Улсын Ерөнхий сайд нь бүрэлдэхүүндээ өөрчлөлт оруулах хүсэлтийг салбарын мэрэгжлийн холбоодод тавьж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Засгийн Газрынхаа бүрэлдэхүүнийг Монгол Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимаар ажлын 15 хоногт багтаан батлуулснаар бүрэн эрх нь эхэлнэ. Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн нь Ерөнхий сайдыг өөрчлөх санал оруулах эрхтэй бөгөөд Засгийн газрын хуралдаанд олонхийн дэмжлэг аваагүй тохиолдолд огцорсонд тооцож Ерөнхий сайд мэрэгжлийн холбоонд нь мэдэгдэн Төлөөлөгчдийн танхимд эргүүлэн татуулах хүсэлтээ тавьж шийдвэрлүүлнэ.

3. Монгол улсын Ерөнхий сайд нь хууль санаачлах, өөрчлөлт оруулах хүсэлтийг Улсын Их Хурлын Хуулийн танхимд оруулах эрхтэй ба хуульд заасан хугацаанд хариу өгөөгүй бол Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимд хүсэлтээ гаргаж шийдвэрлүүлнэ.

Composing a written constitution of government, or an amendment to one, involves skills similar to those required for any kind of legislation, or for legal briefs, contracts, and notices, but with some additional considerations peculiar to supreme laws that supersede ordinary legislation or official acts that may be inconsistent with them.

In game theory a metagame is a game about another game, generally with the objective of finding the best rules or design for that other game. For games like chess or go it is clear that the games did not begin with all the rules and design they has today, but as simpler games, the rules and design for which evolved over the centuries. What the players were doing over the centuries was playing a metagame of finding improvements in the game rules and designs to make play more satisfactory.

Metagaming is everywhere in the world of strategic decision-making, in society, economics, politics, and engineering. In particular it is involved in the evolving designs of constitutions of government and legal institutions. Normative politics is largely a matter of metagaming.

We can carry the process to another level, playing a metagame in which the objective are better rules and designs of the metagame of finding better designs for political constitutions, which are themselves metagames for designing laws and legal institutions. Metagames can even loop back and apply to higher level metagames in a system of them. That is what provisions for amendments in political constitutions do.

Like any games, metagames can be played well or badly, but they can also be analyzed scientifically, or even solved mathematically, perhaps with the help of computer simulation models. Just as chess-playing programs can now regularly beat human opponents, so we can anticipate a day when constitution-writing programs may generate better constitutions than conventions of human beings can design. Constitution-writing software may not be within reach today, but with a concerted, well-funded effort, we can expect to achieve such software in the not too distant future that will outperform human beings.

We can speculate about what such software is likely to yield. During the course of centuries of constitutional design by humans, and the testing of those designs in real-world conditions, certain patterns can be discerned that do not seem to be subject to the vagaries of history or culture. As in the design of buildings, there is some room for taste or even whimsy, but ultimately there do seem to be recurrent and stable principles of design that we might expect to emerge from the evolution and adaptation of such designs for not only human beings of every culture, but even perhaps for other species of similarly capable and semi-autonomous social beings, anywhere in the Universe. The long-held dream of a science of politics may be within reach with the automation of constitutional design. This is one of the results that can be expected from the science of pynthantics.

The most promising approach to developing constitution-writer software is likely to use some form of genetic algorithms, that split and recombine specification components, which are not necessarily words in a natural language, and then tests each combination with simulated societies in which members use it to try to optimize their purposes, and protect their rights. Part of any such simulation is likely to include "clever lawyers" who try to use arguments to get decisions that deviate from "original understanding". An objective of the software would be to design components that are highly resistant to such usurptive efforts, without producing an excessively large document that specifies too many details. If the product is not written in a natural language, then there would need to be a translator function that would do that, so that it could be used by human beings.

So the programmer's ideological preferences do not necessarily affect the design, at least not in a predictable way. It is not likely to be practical or safe to test designs using real societies, so we have to find ways to simulate societies and their members, in which the abstract actors behave enough like human beings to test the design in the way a human society would, but much faster, allowing the selection of better designs to proceed to completion in a reasonable amount of time and at an affordable cost.

1. Монгол Улс бол тусгаар тогтносон, бүрэн эрхт, Бүгд найрамдах улс мөн.

2. Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.

1. Монгол Улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл байна.

2. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр зөвхөн засаг захиргааны нэгжид хуваагдана.

1. Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ.

2. Төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах, авахаар завдахыг хориглоно.

1. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, улсын хил халдашгүй дархан байна.

2. Монгол Улсын хилийг хуулиар бататгана.

3. Хууль гаргахгүйгээр гадаадын цэргийн хүчнийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байрлуулах, дамжин өнгөрүүлэхээр улсын хил нэвтрүүлэхийг хориглоно.

1. Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна.

2. Төр нь нийтийн болон хувийн өмчийн аливаа хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрч, өмчлөгчийн эрхийг хуулиар хамгаална.

3. Өмчлөгчийн эрхийг гагцхүү хуульд заасан үндэслэлээр хязгаарлаж болно.

4. Төр нь үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдал, аж ахуйн бүх хэвшлийн болон хүн амын нийгмийн хөгжлийг хангах зорилгод нийцүүлэн эдийн засгийг зохицуулна.

5. Мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна.

1. Монгол Улсад газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна.

2. Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн өмч мөн.

3. Бэлчээр, нийтийн эдэлбэрийн ба улсын тусгай хэрэгцээнийхээс бусад газрыг зөвхөн Монгол Улсын иргэнд өмчлүүлж болно. Энэ нь газрын хэвлийг өмчлөхөд хамаарахгүй. Иргэд хувийн өмчийнхөө газрыг худалдах, арилжих, бэлэглэх, барьцаалах зэргээр гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүний өмчлөлд шилжүүлэх, түүнчлэн төрийн эрх бүхий байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр бусдад эзэмшүүлэх, ашиглуулахыг хориглоно.

4. Төр газрын эзэнд газартай нь холбогдсон үүрэг хүлээлгэх, улсын тусгай хэрэгцээг үндэслэн нөхөх олговортойгоор газрыг солих буюу эргүүлэн авах, уг газрыг хүн амын эрүүл мэнд, байгаль хамгаалал, үндэсний аюулгүй байдлын ашиг сонирхолд харшаар ашиглавал хураан авч болно.

5. Төрөөс гадаадын иргэн, хуулийн этгээд, харьяалалгүй хүнд газрыг төлбөр, хугацаатайгаар болон хуульд заасан бусад болзол, журмаар ашиглуулж болно.

1. Монголын ард түмний түүх, соёлын дурсгалт зүйл, шинжлэх ухаан, оюуны өв төрийн хамгаалалтад байна.

2. Иргэний туурвисан оюуны үнэт зүйл бол зохиогчийнх нь өмч, Монгол Улсын үндэсний баялаг мөн.

1. Монгол хэл бол төрийн албан ёсны хэл мөн.

2. Энэ зүйлийн 1 дэх хэсгийн заалт нь хүн амын өөр хэл бүхий үндэстний цөөнх эх хэлээрээ суралцах, харилцах, соёл, урлаг, шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа явуулах эрхийг үл хөндөнө.

1. Монгол Улсад төр нь шашнаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө дээдэлнэ.

2. Төрийн байгууллага шашны, сүм хийд улс төрийн үйл ажиллагаа эрхлэн явуулж болохгүй.

3. Төр, сүм хийдийн хоорондын харилцааг хуулиар зохицуулна.

1. Монгол Улс олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг баримталж энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлого явуулна.

2. Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ.

3. Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ.

4. Монгол Улс Үндсэн хуульдаа харшилсан олон улсын гэрээ, бусад баримт бичгийг дагаж мөрдөхгүй.

1. Эх орныхоо тусгаар тогтнолыг батлан хамгаалж, үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журмыг хангах нь төрийн үүрэг мөн.

2. Монгол Улс өөрийгөө хамгаалах зэвсэгт хүчинтэй байна. Зэвсэгт хүчний бүтэц, зохион байгуулалт, түүнд алба хаах журмыг хуулиар тогтооно.

1. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын бэлгэ тэмдэг нь Төрийн сүлд, туг, далбаа, тамга, дуулал мөн.

2. Төрийн сүлд, туг, далбаа, дуулал нь Монголын ард түмний түүхэн уламжлал, хүсэл тэмүүлэл, эв нэгдэл, шударга ёс, цог хийморийг илэрхийлнэ.

3. Төрийн сүлд нь ариун цагаан өнгийн бадам цэцэг суурьтай, төгсгөлгүй үргэлжлэн дэлгэрэх түмэн насан хээгээр хөвөөлсөн, мөнх тэнгэрийг бэлгэдсэн дугариг хөх дэвсгэртэй байна. Сүлдний төв хэсэгт Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, цог хийморийг илтгэсэн алтан соёмбо, эрдэнийн хүлгийг хослуулан дүрсэлсэн байна. Сүлдний хүрээний магнайн хэсэгт эрт, эдүгээ, ирээдүй гурван цагийг бэлгэдсэн хүслийг хангагч чандмань эрдэнэ, доод хэсэгт эх газрыг төлөөлсөн ногоон өнгийн уулан хээ, ашид дэвжихийн өлзий хутаг оршсон хүрдийг тус тус дүрсэлнэ. Хүрдийг хадгаар дээдлэн сүлжсэн байна.

4. Монголын нэгдсэн тулгар төрийн уламжлалт Их цагаан туг нь Монгол Улсын төрийн хүндэтгэлийн бэлгэдэл мөн.

5. Монгол Улсын төрийн далбаа нь улаан, хөх, улаан хосолсон өнгөтэй байна. Далбааны гурав хуваасны нэгийн хэмжээтэй дундах хэсэг нь мөнх тэнгэрийн хөх, түүний хоёр тал нь мандан бадрахын бэлгэдэл улаан өнгөтэй байна. Далбааны ишин талын улаан дэвсгэрийн төв хэсэгт алтан соёмбо байрлуулна. Далбааны өргөн, урт нь 1:2-ын харьцаатай байна.

6. Төрийн тамга дөрвөлжин хэлбэртэй, голдоо төрийн сүлдтэй, сүлдний хоёр талаар Монгол Улс гэсэн бичээстэй, арслангийн дүрс бүхий бариултай байна. Төрийн тамгыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч барина.

7. Төрийн бэлгэ тэмдгийг дээдлэн хэрэглэх журам, төрийн дууллын үг, аяыг хуулиар бататгана.

2. Монгол Улсын нийслэлийн эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно.

1. Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.

2. Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна.

1. Монгол Улсын иргэний харьяалал хийгээд харьяат болох, харьяатаас гарах үндэслэл, журмыг гагцхүү хуулиар тогтооно.

2. Монгол Улсын иргэнийг харьяатаас хасах, эх орноосоо хөөх, өөр улсад шилжүүлэн өгөхийг хориглоно.

1/ амьд явах эрхтэй. Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд заасан онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэний учир шүүхийн хүчин төгөлдөр тогтоолоор ялын дээд хэмжээ оногдуулснаас бусад тохиолдолд хүний амь нас бусниулахыг хатуу хориглоно;

2/ эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй;

3/ хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрхтэй. Хувийн өмчийг хууль бусаар хураах, дайчлан авахыг хориглоно. Төр, түүний эрх бүхий байгууллага нь нийгмийн зайлшгүй хэрэгцээг үндэслэн хувийн өмчийн эд хөрөнгийг дайчлан авбал нөхөх олговор, үнийг төлнө;

4/ ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох, хөдөлмөрийн аятай нөхцөлөөр хангуулах, цалин хөлс авах, амрах, хувийн аж ахуй эрхлэх эрхтэй. Хэнийг ч хууль бусаар албадан хөдөлмөрлүүлж болохгүй;

5/ өндөр наслах, хөдөлмөрийн чадвар алдах, хүүхэд төрүүлэх, асрах болон хуульд заасан бусад тохиолдолд эд, мөнгөний тусламж авах эрхтэй;

6/ эрүүл мэндээ хамгаалуулах, эмнэлгийн тусламж авах эрхтэй. Иргэдэд эмнэлгийн төлбөргүй тусламж үзүүлэх болзол, журмыг хуулиар тогтооно;

7/ сурч боловсрох эрхтэй. Төрөөс бүх нийтийн ерөнхий боловсролыг төлбөргүй олгоно. Иргэд төрөөс тавих шаардлагад нийцсэн хувийн сургууль байгуулан ажиллуулж болно;

8/ соёл, урлаг, шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа явуулах, бүтээл туурвих, үр шимийг нь хүртэх эрхтэй. Зохиогч, шинэ бүтээл, нээлтийн эрхийг хуулиар хамгаална;

9/ шууд буюу төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан төрийг удирдах хэрэгт оролцох эрхтэй. Төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхтэй. Сонгох эрхийг арван найман наснаас эдэлнэ. Сонгогдох насыг төрийн зохих байгууллага, албан тушаалд тавих шаардлагыг харгалзан хуулиар тогтооно;

10/ нийгмийн болон өөрсдийн ашиг сонирхол, үзэл бодлын үүднээс нам, олон нийтийн бусад байгууллага байгуулах, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй. Нам, олон нийтийн бусад бүх байгууллага нийгэм, төрийн аюулгүй байдлыг сахиж, хуулийг дээдлэн биелүүлнэ. Аль нэгэн нам, олон нийтийн бусад байгууллагад эвлэлдэн нэгдсэний төлөө болон гишүүний нь хувьд хүнийг ялгаварлан гадуурхах, хэлмэгдүүлэхийг хориглоно. Төрийн зарим төрлийн албан хаагчийн намын гишүүнийг түдгэлзүүлж болно;

11/ улс төр, эдийн засаг, нийгэм соёлын амьдрал, гэр бүлийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй тэгш эрхтэй. Гэрлэлт нь хуулиар тогтоосон насанд хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хоёрын тэгш эрх, сайн дурын харилцаанд үндэслэнэ. Гэр бүл, эх нялхас, хүүхдийн ашиг сонирхлыг төр хамгаална;

12/ төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь иргэдийн өргөдөл, гомдлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэх үүрэгтэй;

13/ халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхтэй. Хуульд заасан үндэслэл, журмаас гадуур дур мэдэн хэнийг ч нэгжих, баривчлах, хорих, мөрдөн мөшгих, эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно. Хэнд боловч эрүү шүүлт тулгаж, хүнлэг бус, хэрцгий хандаж, нэр төрийг нь доромжилж болохгүй. Баривчилсан шалтгаан, үндэслэлийг баривчлагдсан хүн, түүний гэр бүлийнхэн, өмгөөлөгчид нь хуульд заасан хугацаанд мэдэгдэнэ. Иргэний хувийн ба гэр бүл, захидал харилцааны нууц, орон байрны халдашгүй байдлыг хуулиар хамгаална;

14/ Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх, өөрийн болон гэр бүлийн гишүүд, эцэг эх, үр хүүхдийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх, өөрийгөө өмгөөлөх, хууль зүйн туслалцаа авах, нотлох баримтыг шалгуулах, шударга шүүхээр шүүлгэх, хэргээ шүүх ажиллагаанд биеэр оролцох, шүүхийн шийдвэрийг давж заалдах, уучлал хүсэх эрхтэй. Өөрөө өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг өгөхийг шаардах, мэдүүлэг гаргуулахаар шахалт үзүүлэх, хүч хэрэглэхийг хориглоно. Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож үл болно. Гэм буруутны ял зэмлэлийг түүний гэр бүлийн гишүүд, төрөл саданд нь халдаан хэрэглэхийг хориглоно;

15/ шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөтэй;

16/ итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Жагсаал, цуглаан хийх журмыг хуулиар тогтооно;

17/ төр, түүний байгууллагаас хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй. Хүний эрх, нэр төр, алдар хүнд, улсыг батлан хамгаалах, үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журмыг хангах зорилгоор задруулж үл болох төр, байгууллага, хувь хүний нууцыг хуулиар тогтоон хамгаална;

18/ улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох, гадаадад явах, оршин суух, эх орондоо буцаж ирэх эрхтэй. Гадаадад явах, оршин суух эрхийг үндэсний болон хүн амын аюулгүй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг хамгаалахын тулд зөвхөн хуулиар хязгаарлаж болно.

1. Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараахь үндсэн үүргийг ёсчлон биелүүлнэ:

1/ Үндсэн хууль, бусад хуулийг дээдлэн хүндэтгэж, сахин биелүүлэх;

2/ сонгуульд оролцож төрөө байгуулалцах

3/хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хүндэтгэх;

4/ хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх;

5/ эх орноо хамгаалах, хуулийн дагуу цэргийн алба хаах.

2. Хөдөлмөрлөх, эрүүл мэндээ хамгаалах, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, байгаль орчноо хамгаалах нь иргэн бүрийн журамт үүрэг мөн.

1. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байгаа гадаадын иргэний эрх, үүргийг Монгол Улсын хууль, уул иргэнийг харьяалсан улстай байгуулсан гэрээгээр тогтооно.

2. Монгол Улс олон улсын гэрээгээр гадаадын иргэний эрх, үүргийг тодорхойлохдоо уул иргэнийг харьяалсан улстай энэ талаар харилцан адил байх зарчим баримтална.

3. Монгол Улс нутаг дэвсгэртээ байгаа харьяалалгүй хүний эрх, үүргийг өөрийн хуулиар тогтооно.

4. Үзэл бодол, улс төрийн хийгээд шударга ёсны бусад үйл ажиллагааныхаа улмаас хавчигдан мөшгөгдсөн гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн үндэслэл бүхий хүсэлт гаргавал Монгол Улсад орогнох эрх олгож болно.

5. Үндсэн хуулийн арван зургадугаар зүйлд заасан Монгол Улсын иргэний үндсэн эрх, эрх чөлөөг тус улсын нутаг дэвсгэрт байгаа гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд эдлүүлэхдээ Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээнд заасан хүний салшгүй эрхээс бусад эрхийн хувьд үндэсний болон хүн амын аюулгүй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг хамгаалахын тулд хуулиар зохих хязгаарлал тогтоож болно.

1. Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна.

2. Онц болон дайны байдал зарласан тохиолдолд Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг гагцхүү хуулиар хязгаарлаж болно. Тийнхүү хязгаарласан хууль нь хүний амьд явах эрх, итгэл үнэмшилтэй байх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөө, түүнчлэн хэнд боловч эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахыг хориглосон хуулийн заалтыг үл хөндөнө.

3. Хүн эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхдээ үндэсний аюулгүй байдал, бусад хүний эрх, эрх чөлөөг хохироож, нийгмийн хэв журмыг гажуудуулж болохгүй.

НЭГ. Монгол Улсын Их Хурал

1. Монгол Улсын Их Хурал Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимтай байна. Хуулийн танхим нь салбарын мэрэгжлийн холбоодуудыг төлөөлсөн ......................  /Хуулийн дагуу зөвшөөрөгдсөн холбоод хэд байхаас шалтгаална. Д.Ж/ гишүүнтэй байна. Төлөөлөгчдийн танхим нь Монгол Улсын гэр бүлүүдийн мянгатуудын дарга /Хуулийн дагуу зөвшөөрөгдсөн гэр бүлүүдийн мянгат хэд байхаас шалтгаална. Д.Ж/ нараас бүрдсэн ................. гишүүдтэй байна. Улсын Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүний эрх ба үүрэг нь Төрийн сүлдэндээ тангараг өргөснөөр эхэлж, Улсын Их Хурлын дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болно.

2. Улсын Их Хурлын Хуулийн танхимын гишүүнийг салбарын мэрэгжлийн холбооны их хурлаас тухайн салбарт хамаарагдах Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж, дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгоно. Улсын Их Хурлын Хуулийн танхимын дарга бөгөөд Монгол Улсын Дэд Ерөнхийлөгчийг Хуулийн танхимын хуралдаанаас сонгож Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын хуралдаанаар батална. Улсын Их Хурлын Хуулийн танхимд гишүүн сонгох эрх бүхий салбарын мэрэгжлийн холбоо нь тухайн салбартаа зөвхөн нэг байна. Хуулийн танхимын гишүүн нь хууль санаачлах, хэлэлцүүлэх, батлах эрх эдлэх бөгөөд салбарын мэрэгжлийн холбооны хурлаар батлагдсан хуулийн төслийг Хуулийн танхимын хуралдаанд оруулж хэлэлцүүлэх үүрэг хүлээнэ. Салбарын мэрэгжлийн холбооны дүрмийг хуулиар тогтооно.

3. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхим нь аравт, зуут, мянгатын системээр зохион байгуулагдсан гэр бүлүүдээс тогтоно. Гэр бүлүүдийн аравт, зуут, мянгатын хурлаар шат дараалан шигшигдэн сонгогдсон дарга нар нь Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүнээр таван жилийн хугацаатай ажиллана. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын хурлаар Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга бөгөөд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг сонгоно. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга бөгөөд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь Төлөөлөгчдийн танхимын хуралдааныг улиралд нэг удаа эсвэл 51%-иас дээш тооны гишүүд бичгээр шаардсан үед зарлан хуралдуулах үүрэгтэй бөгөөд хуралдааныг хуралдуулаагүй  тохиолдолд огцорсонд тооцож Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүдийн 51%-иас дээш тооны гишүүдийн бичгээр гаргасан саналыг үндэслэн хуралдааныг зохион байгуулах үүргийг тус танхимын гишүүд хүлээнэ. Хуралдаанаас татгалзсан гишүүдийг мянгатын хуралд нь мэдэгдэж эргүүлэн татна. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн нас барсан, үүргээ биелүүлэх боломжгүй нь тогтоогдсон, хүнд өвдсөн, гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн тохиолдолд мянгатын хуралд нь мэдэгдэж эргүүлэн татаад нөхөн сонгууль явуулах хуралдааныг хуульд заасан журмын дагуу зохион байгуулна. Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимын гэр бүлийн аравт, зуут, мянгатын дүрмийг хуулиар тогтооно.

4. Улсын Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн нь Монгол Улсын хорин таван нас хүрсэн, сонгуулийн эрх бүхий иргэн байна. Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн нь төрийн болон бизнесийн байгууллагад давхар алба хашихыг хориглоно.

5. Улсын Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимын сонгууль ба хуралдааны журмыг хуулиар тогтооно.

6. Улсын Их хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхимаар хэлэлцүүлэгдэн батлагдсан хууль нь Монгол улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөнө.

7. Улсын Их Хурлын Ерөнхийлөгч нь дараахь төрийн байгууллагуудыг салбарын мэрэгжлийн холбоодын саналыг үндэслэн байгуулж, хариуцан ажиллуулж, улирал бүрд Төлөөлөгчдийн танхимд тайлагнана. Үүнд:

            -Ерөнхийлөгчийн тамгын Газар

-Сонгуулийн Ерөнхий Хороо

-Монгол Улсын Төв Банк

            -Монгол Улсын Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл

            -Монгол Улсын Прокурорын Газар

            -Хэвлэл, мэдээлэлийн Хороо/Монголын Үндэсний Олон нийтийн Телевиз Радио, МонЦаМэ агентлаг, Хэвлэл мэдээлэлийн ажилтны ёс зүйн хороо/

            -Гааль, татварын Ерөнхий газар

-Газар ба Баялагийн сангийн хэрэг эрхлэх газар

-Ашигт малтмал, байгалийн баялагийн хэрэг эрхлэх газар

            -Улсын ба нийтийн өмчийн Корпорац

            -Тагнуулын газар

            -Авилгатай тэмцэх газар

            -Монгол Улсын Аудитын Газар

            -Монгол Улсын Оюуны өмч, Стандарт, Мэрэгжлийн хяналтын Хороо

            -Бүртгэл, Статистик, Архивын Ерөнхий Газар

Улсын Их Хурлын Хуулийн танхим нь дараахь төрийн байгууллагуудыг салбарын мэрэгжлийн холбоодын саналыг үндэслэн байгуулж хариуцан ажиллуулна. Үүнд:

            -Дэд Ерөнхийлөгчийн тамгын Газар

            -Технологи, Инновац, Эдийн засгийн төлөвлөлтийн Газар

1. Улсын нийт нутаг дэвсгэр буюу зарим хэсгийг нь хамарсан гэнэтийн аюул тохиолдсон, дайны ба нийтийн эмх замбараагүй байдал үүссэн зэрэг онцгой нөхцөлийн улмаас ээлжит сонгууль явуулах боломжгүй бол мөнхүү нөхцөл арилж, шинэ сонгогдсон гишүүдээ тангараг өргөтөл Улсын Их Хурлын Хуулийн ба Төлөөлөгчдийн танхим бүрэн эрхээ хэрэгжүүлнэ.

2. Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгүй нь үзсэнээр буюу эсхүл мөнхүү шалтгаанаар Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлын даргатай зөвшилцөн санал болгосноор өөрөө тарах шийдвэр гаргаж болно. Ийнхүү тарах шийдвэр гаргасан бол шинэ сонгогдсон гишүүдээ тангараг өргөтөл Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ эдэлнэ.

Үндсэн хуульд өөрөөр заагаагүй бол Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг томилох саналыг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлснээс хойш дөчин тав хоногийн дотор Улсын Их Хурал хэлэлцэн шийдвэрлэж чадаагүй бол өөрөө тарах буюу эсхүл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлыг тараах тухай шийдвэр гаргана.

1. Монгол Улсын Засгийн Газрын бүтцийг салбарын мэрэгжлийн холбоодын саналыг үндэслэн Улсын Их Хурлын Хуулийн танхим боловсруулж хуулиар баталгаажуулан Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимаар хэлэлцүүлэн батлуулна.

2. Монгол Улсын Засгийн Газрыг салбарын мэрэгжлийн холбоодын хурлаар сонгосон бүрэлдэхүүнээр бүрдүүлж анхны хурлаараа Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг сонгоно. Монгол Улсын Ерөнхий сайд нь бүрэлдэхүүндээ өөрчлөлт оруулах хүсэлтийг салбарын мэрэгжлийн холбоодод тавьж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Засгийн Газрынхаа бүрэлдэхүүнийг Монгол Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимаар ажлын 15 хоногт багтаан батлуулснаар бүрэн эрх нь эхэлнэ. Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн нь Ерөнхий сайдыг өөрчлөх санал оруулах эрхтэй бөгөөд Засгийн газрын хуралдаанд олонхийн дэмжлэг аваагүй тохиолдолд огцорсонд тооцож Ерөнхий сайд мэрэгжлийн холбоонд нь мэдэгдэн Төлөөлөгчдийн танхимд эргүүлэн татуулах хүсэлтээ тавьж шийдвэрлүүлнэ.

3. Монгол улсын Ерөнхий сайд нь хууль санаачлах, өөрчлөлт оруулах хүсэлтийг Улсын Их Хурлын Хуулийн танхимд оруулах эрхтэй ба хуульд заасан хугацаанд хариу өгөөгүй бол Улсын Их Хурлын Төлөөлөгчдийн танхимд хүсэлтээ гаргаж шийдвэрлүүлнэ.