- Агуулгын шошго








-Сайн байна уу? Лондонд гар урлалын гутлын дэлхийн аврагын тэмцээнд амжилт гаргаж, улсынхаа нэрийг гаргаад ирсэнд тань баяр хүргэе. Тэмцээний талаар яриагаа эхлэе. Хэчнээн улсын шилдгүүдтэй өрсөлдөв? 
-Сайн, сайн байна уу? Баярлалаа. Лондонд болдог дэлхийн аваргын тэмцээнд Монгол улсаа төлөөлөн анх удаа оролцож, сонгодог төрөлд нь амжилттай оролцлоо. Тус тэмцээнд Азийн орнуудаас Япон улсын дөрвөн мастер болон Монгол улсаас би оролцсон. Харин Европын орнуудаас Англи, Итали, Франц, Швед, Герман гэх мэт олон орны дэлхийн топ шилдгүүд өрсөлдсөн. Нэгдүгээр байранд шалгарсан Герман мастерийн урласан гутал үнэхээр шилдэг нь байж чадсан. Тэрээр алдарт Викториан загвараар урласан байсан. Викториан стийл загварыг мэдэхгүй хүн бараг үгүй байх. XIX зууны, Виктория хатан хааны үеийн хатагтай, ноёдын хувцас, гутал загварын нэгэн үеийг тодорхойлдог бөгөөд дэлхийд, загварын ертөнцөд тамгалагдсан үе юм. Гэхдээ тэрбээр загвараа хүн өмсөхөөр урлаагүй байсан. Харин миний хувьд хүн өмсөж болохоор гутал хийсэн. Дэлхийн аваргын тэмцээнд амжилттай оролцсоноор дараа дараагийн тэмцээнүүдэд монголчууд оролцох, амжилт гаргах жимийг гаргаж чадлаа. 
 -Бүгд нэг ижил гутал хийж өрсөлдсөн үү? 
-Тийм ээ. Бүгд зүүн хөлийн, хар өнгийн,оксфорд загварын гутал хийж өрсөлдсөн. Миний хувьд гутлаа тэмцээний журмын дагуу хийж урлахдаа техниктээ түлхүү анхаарч ажилласан. Харин зарим орны гуталчид чөлөөтэй, задгай сэтгэн шаардлагаас зөрсөн тохиолдлууд ажиглагдсан. Тухайлбал, гутлынхаа улыг будах ёсгүй байтал улыг будаж, халим дүрсэлж, морины тах хийсэн гэх мэт дүрмийн бус хэлбэр загварууд олон байлаа. Би анхандаа мөн адил нарийн хадаасаар шивж зураг зурах гэж байсан ч тодорхой дүрэмтэй байсан болохоор дүрмийн дагуу хийсэн. Магадгүй нэг тийм ази сэтгэлгээний сайн, муу гэмээр тэгэх л ёстой гэсэн бол тэгж хийдэг зан чанар нөлөөлсөн болов уу. Мөн анхны удаагаа оролцож буй болохоор туршлага бага зэрэг дутагдсан гэж бодож байна. 
 -Тэмцээний чансааг сонирхмоор байна. Гуталчдын хувьд мэдээж олон жил гутал хийсэн, олон улсад танигдсан, удам дамжсан хүмүүс олон байсан байх. 
 -Гуталчдын нэг онцлог нь удам дамжсан, зуун дамжсан байдаг. Тэмцээний чанар үнэхээр өндөр зэрэгтэй юм билээ. Тэмцээнд 1800-аад оноос үйлдвэрлэл явуулж, аль хэдийнэ үйлдвэрлэл, бүх зүйл нь тогтсон гутлын үйлдвэрүүдийн төлөөллүүд олон байсан. Бидний хувьд мөн адил “euGo since 1934” гэдэг ч их учиртай. Миний өвөөгийн 1934 онд хэрэглэж байсан дээр үеийн Зингэр оёдлын машин, багаж, төхөөрөмж одоог хүртэл надад байдаг. Зарим багажууд бол маш эртнийх, би одоог хүртэл хэрэглэсээр байгаа. Тэмцээнийхээ гутлыг ч тэдгээр багажаар хийсэн. Өвөө маань Маршал Чойбалсан, Оросын сургагч нарын гутлыг хийдэг гуталчин хүн байсан. Цэдэнбал даргын гутлыг ч бас хийж байсан түүхтэй. Тэгэхээр энэ бол үүх түүх. Өвөөгийн маань хийж байсан арга барил, нарийн технологи, өвөрмөц зүйлс надад өв дамжин уламжлагдан ирсэн. Иймд бид ч мөн удам дагасан урлаачид гэдгээ харуулахаар танилцуулга видео бэлдэж зохион байгуулагчид руу явуулсан. Танилцуулгадаа монголчууд эртнээс өөрсдөө гутлаа урлаж ирсэн уламжлалтай, түүх соёлтой ард түмэн гэдгээ харуулахыг хичээсэн. Мөн тэмцээнд надаас өөр танилцуулгаа видеогоор илгээсэн хүн байгаагүй. Танилцуулгаа видеогоор өгсөн нь нэг талаараа их онцгой байж чадсан. Дэлхийн дайдыг эзэлж явсан монголчууд өнөөдөр ч аль ч талаараа өв уламжлалаа авч яваа, дэлхий хэмжээнд хийж чадна гэдгийг давхар харуулахыг хичээсэн дээ.
 -Таны танилцуулга видео маш өвөрмөц юм. Монгол ёс заншлаа шингээж өгсөн санагдлаа.
-Видео танилцуулгаа хийхийн тулд тусгайлан зориулж студи байгуулсан. Ерөнхийдөө Монгол ахуйгаа харуулсан гэр, бүтээлийг хийж буй тайз, хийж буй бүтээлийн онцлог,орчин цаг үетэй уялдаа холбоотой, байхыг илэрхийлэх гэж хичээсэн байгаа. Гар аргаар гутал урлах техникийн үйл явцыг нэг бүрчлэн нарийн харуулахыг зорьсон. Энэ нь бас учиртай. Монголчууд эрт дээр Хүннүгийн үеэс яг тухайн хүндээ зориулж гутал урладаг уламжлал байсан юм шүү гэдгийг харуулахыг хичээсэн юм.
-Барууны гутлын соёл хаашаа чиглэж байна вэ. Загвар эргэх холбоогоор эргэж байдаг гэдэг.
-Загвар удаандаа 20-25 жилээр эргэж байдаг. Гэхдээ үндсэн, гол дүрслэл нь хадгалагддаг. Түүн дээр тухайн цаг үеийн чимэг орж өгдөг. Түрүүн хэлсэнчлэн эхний байранд орсон Герман гуталчин Викториан үеийн загвараар урласан. Викториан үеийн загвар тэр чигтээ урлаг, гоо сайхан, уран зураг, архитектур гээд бүх л зүйлийг багтааж чадсан. Мөн Гётикийн үеийн загвар байна. Чех, Испанийн шөвгөр, урт оройтой барилгууд тэр загварын илрэл. Виктория хатан хааны үеийн загвар хамгийн сонгодог нь. Тэр үеийн загварын дүр төрх эргээд орж ирж байгаа.
-Таны хувьд мэдээж бүтээлийг нь биширдэг олон гутлын загвар зохион бүтээгчид дизайнерууд байдаг байх.
-Тийм, гэхдээ бишрэх гэдэг өөр Германы дизайнер Карл Лагерфельд гээд 84 настай гайхалтай дезайнер байна. Энэ хүн аль эртний Шанель, Фенди, Клоуи -н гэх мэт олон загварын ордонд ажиллаж байсан хүн. Гэтэл өнөөдөр яг л тэр үеийн өөрийн загвартаа үнэнч, дүр төрхөө гаргаад явж байна. Мөн Жимми Чүү гэж Малайз гаралтай зохион бүтээгч өнөөдөр ч гутлын загварын ертөнцийн шилдэг хүн.Түүнчлэн өнөөдөр эмэгтэй гутлын загварын салбарт хамгийн шилдэг байгаа нь одоо 72 настай Манола Бланик гэж Испани гаралтай хүн байна. Түүнчлэн Францын гутлын дизайнер Кристиан Любутон байна. Яагаад заавал насыг нь тодотгож хэлээд байгаа вэ гэхээр бид хэтэрхий эрт өөрсдийнхөө хүч чадлын үнэ цэнийг үнэлэхгүй, нас явчихлаа хэмээн бодож өөрсдийгөө голцгоож байна. Гэтэл бидний хийж чадах, бүтээх зүйлс маань дундрашгүй их, тэр тусмаа оюуны баялаг бүтээгчдийн уул уурхай яндашгүй гэдгийг л ойлгох нь чухал юм.
-Алдартай зохион бүтээгчид ямар нэг зүйлээрээ бусдаас ялгарснаар олонд танигдсан байдаг. Түүнтэй адил таны гутал юугаараа онцлог болох вэ?
-Миний хувьд сонгодог чиглэлдээ илүү дуртай. Классик буюу сонгодог төрөл гэдэг өөрөө ухаад баршгүй уурхай нэг төрөл мэт. Би гутлыг ихэвчлэн Good Year гэх Англи технологиор хийдэг. Энэ технологийг арай дөхүүлж тайлбарлавал рант уллагаатай гэсэн үг л дээ. Одоогоор жинхэнэ утгаар нь ийм технологиор ажиллаж буй үйлдвэр байхгүй. Удахгүй яг энэ технологиор хийдэг үйлдвэрийг Монголдоо нээхээр бэлдэж байна.
-Тэмцээндээ эргээд очиход, шүүгч нар хэр үнэн зөв шүүсэн гэж бодож байгаа вэ?
-Зөв сайхан шүүсэн гэж бодож байнаа. Техникийг харж шүүхээс гадна загварыг нилээд харах шиг боллоо. Нийт найман шүүгч байсан. Зарим шүүгчид нь миний таних хүмүүс ч байсан. Намайг Лондонд байхад ажиллаж байсан залуус шүүгчээр орсон байсан. Английн үе үеийн гүнж, хан хүү нарын гутлыг хийдэг “Жонн Лобб” хэмээх үндэсний, удам дамжиж ирсэн мастерууд ажилладаг урлан байдаг юм. Миний дараа ажиллаж байсан залуу гэхүүдээ. Бас Японы Фукуда хэмээх мастер шүүгчээр ажиллаж байсан. Тус бүрдээ гар урлалын гутлын талаар нарийн мэдлэгтэй чадварлаг хүмүүс шүүлт хийцгээсээн.
-Та энэ алдартай үйлдвэрт ажиллаж байсан юм уу?
-Тийм ээ. 2000-аад оны эхэн үе л дээ. Лондонд ажиллаж байгаад Монгол руугаа буцахын өмнө зургаан сар ажиллах завшаан тохиосон юм. Тус гутлын үйлдвэрийн удирдлагууд надад үндсэн ажилтнаар ажиллах хүсэлт тавьсан. Гэхдээ би сурсан мэдсэн бүх зүйлсээ эх орондоо хэрэгжүүлэхээр сэтгэл шулуудсан байсан юм. Миний хувьд тухайн байгууллагад туршлага судлахаар л ажилласан даа.
 -Энэ гутал хийдэг ширээ тань их содон сонин юм. Хаана хийлгэсэн бэ. Угаасаа ийм загвартай байх ёстой байдаг уу?
 -Энэ тэмцээнд зориулж хэвлүүрийн зохион бүтээгчийн ширээг өөрөө загварыг нь гаргаж хийсэн. Анх би, ЗХУ-д хэвлүүрийн зохион бүтээгч зураач дизайнер мэргэжлээр төгссөн, Д.Ариунхүүд 1989 онд хадаг барьж шавь орж байлаа. Түүнд хэвлүүрийн зохион бүтээгч Ганбаатар, Намсрай нараас дамжиж ирсэн ширээ байсан бөгөөд маш энгийн мөртлөө эргономик сайтай ширээ байсан юм.Тухайн үедээ ийм ширээ хийнэ дээ гэж бодоод дараа нь Англиас англичуудын санааг нэмж зохиогоод 28 жилийн дараа долоо хоногт л хийсэндээ. Мөн мундаг дархчууд маань түмэн насан хээ сийлсэн ойл хутга урлаж өгсөн. Ер нь мастер хэвлүүрийн зохион бүтээгчид ийм л ширээн дээр хийдэг. Гэхдээ миний ширээ өөрийн онцлог зүйлтэй. Монголын ахмад инженерүүдийнхээ санааг оруулж өгснөөрөө ялгаатай.
 -Видеогоо хийхэд буюу гутлаа урлахад хэдий хэр хугацаа зарцуулсан бэ?
- Танилцуулга видеогоо долоо хоногт хийсэн. Эхэндээ Америкт хийх гэж байсан ч Монголдоо ирээд хийсэн нь дээр гэж шийдсэн юм. Энэ видеог хийхийн тулд тусгайлан Монгол арт студи хүртэл байгуулсан. Бичлэгтээ гутал хийхэд оролцох таван мэргэжлийг нэг дор багтаасан байгаа. Тухайлбал, хэвлүүрийн зохион бүтээгч, загвар зохион бүтээгч, оёдолчин, гутал татаж уллагч гэх мэт олон мэргэжлийг монгол мастер нэг дор хийж буйгаараа онцлог давуу талтай юм. Эхнээс нь эхлээд дуустал бүх зүйлээ хийдэг мастерууд байдаг. Гэхдээ тун цөөхөн. Ийм видео хийснээр мэргэжлийн сургуульд мэргэшихээр суралцаж буй залууст сургалтын бүтэн материал болж буйгаараа онцлог. Түүнчлэн үүнээс бас үлгэр дууриалал авч, санаа аван дэлхийд өөрсдийгөө сорих уран бүтээлч залууст маань урам зориг өгөх болов уу. Эцэст нь энэхүү нэр хүндтэй тэмцээнд улс орноо төлөөлөн оролцоход маань дэмжиж туслалцаа үзүүлсэн гэр бүл, найз нөхөд болон УИХ-ын эрхэм гишүүн С. Жавхланд гүнээ талархаж буйгаа илэрхийлье.
 -Ярилцсанд баярлалаа. Удахгүй шинэ технологи бүхий шинэ үйлдвэрийн нээлтэд тань эргэн уулзахын ерөөл тавья.















-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ЁС ЗҮЙГ ЯРЬДАГ БИШ, МӨРДДӨГ…



Сүүлийн үед манайд ёс зүй ярих болов. Энэ нь муу зүйл биш л дээ. Хэрэв яриад байвал яриад дуусахгүй л дээ, энэ чинь. Хүн төрөлхтөн үүссэн цагаасаа ярьж эхлээд одоо болтол дуусаагүй байгаа юмыг монголчууд одоо яриад ёс зүйтэй болно гэвэл ёстой гонжгор. Тэгвэл ярьсны хэрэггүй гэж байгаа юм уу ? гэж надаас асууна. Тэгвэл элдэв долоон онол ном чалчаад байлгүй зүгээр л хүн төрөлхтний нийтээр тогтоосон хийгээд тогтсон зарчмуудыг үг дуугүй дага, мөрд гэж хэлэх байна. Ингээд энэ тухай онол арга зүйн талаар бяцхан санаа өгүүлье.

Этик гэж…
Эртний грекийн ethos буюу ёс заншил хэмээх утгатай үгийг Аристотель анх зөв зан үйлийн тухай шинжлэх ухаан болгож томъёолсон юм. Тэр цагаас хойш этик философийн асуудал болсон бөгөөд одоо болтол үргэлжилж байна. Манайд ёс зүй хэмээн орчуулна.
Түүнээс хойш нийгмийн ухаан, нэн ялангуяа философиор оролдсон хүн болгон этикийн асуудлыг ямар нэг хэмжээгээр заавал хөнддөг жамтай бөгөөд хуультай болсон. Этикийн асуудлыг ямар нэг хэмжээгээр хөндөөгүй ганц ч том философич байдаггүй. Ингэлээ ч гэсэн этикийн маргаан хэзээ ч дуусдаггүй, одоо ч явагдаж байгаа.
Хүн төрөлхтний түүхэнд сэтгэж бодож олсон этикийн том онолуудыг тоочивч баршгүй. Гэхдээ хамгийн том систем болгож чадсанаар нь авч үзвэл этикийн хөгжлийг Аристотелийн этик, теологийн этик, Кантын этик, И.Бентам болон Ж.С.Миллийн утилитаризм, Ж.Дьюгийн прагматизм, Р.Хэарын түгээмэл прескриптивизм, Ю.Хабермасын дискурсив этик, хариуцлагын этик (Х.Йонес, Х.Ленк, Ю.Хабермас) гэсэн хэдхэн том шатанд хуваадаг.
Энэ бүгдийг “нийлүүлбэл” этикийн ердөө л 4 үндсэн суурь асуудал байдаг юм. Энэ нь: 1. Сайн, муугийн болон сайн үйлтэн, муу үйлтний шалгуурын асуудал, 2. амьдралын учир утга хийгээд хүний зорилго, ач холбогдлын асуудал, 3. хүсэл зоригийн эрх чөлөөний асуудал, 4. байвал зохих зүйл хийгээд түүнийг жам ёсны хүсэл аз жаргалтай хавсруулах асуудал болно. 
Өө, үхсэн хойноо, ийм “амархан” байсан юм уу ? гэж монгол баагийнууд бодож болох боловч эдгээрийн хариуг өнө эртнээс авахуулаад одоо болтол хүн төрөлхтөн бодож олж чадаагүйг онцлон дурдаж байна.
Этикийн үндсэн асуудлууд нь хүмүүн төрөлхтний өөрийнх нь мөн чанарын асуудлууд учраас түүнийг яриад байвал хэзээ ч дуусахгүй бөгөөд чухам ийм учраас философчдын сэтгэлгээний гол асуудал болдог юм. Философчид л том том системийг нь боловсруулсан болохоос энэ бол бүх хүний “мэддэг” асуудал байгаа юм. Ийм болохоор дурын хүн, түүний дотор монголчууд ч гэсэн этикийн асуудлаар бүрэн хэмжээний “лекц унших” чадвартай байдаг.
Уг асуудал хэтэрхий өргөн дэлгэр, гүн гүнзгий, ихээхэн зөрчилтэй учраас “жирийн” хүмүүс түүнийг ялган үзэх нэг сайхан арга бодож олсон юм. Энэ нь этикийг түвшнөөр нь ялган зааглаж үзэх болсон явдал юм.
Ухаандаа хүн яах гэж үүссэн бэ, сайн, эсвэл муу үйлийн мөн чанар юу вэ гэхчлэн том том асуудлуудыг нь мета этик гээд философчид, теологичид хийгээд энэ чиглэлийн эрдэмтдэд үлдээсэн юм. Тэд л энэ асуудлаар философдож ерөнхий онол номыг нь гаргаж байг, харин бид бол “арай доогуур” буюу энэ нийгмийнхээ асуудлаар оролдох ёстой. Яг ингэж хэн ч хэлээгүй боловч хөгжлийн явцад ийм түвшин тогтчихсон юм шиг байгаам. Тэгээд “үлдсэн этик” дээр нь маргалдах гэхээр бас л “томдоод” болж өгдөггүй. Учир нь дэлхийн янз бүрийн иргэншил, соёл, үндэстний этикүүд, тэр тухай сургаалиуд хоорондоо таарна гэж номонд хазгай аж. Ингээд үүний учрыг олж хужрыг тунгаадаг түвшнийг ялган салгаад аксиологи болон этика, бас социологи зэрэг тусгайлан судлах болжээ. Үүнийг шинжлэх ухааны түвшин гэнэ.
Ингэж будилан будилан хассаар байгаад арай гэж “өөрийн гэж болох” этик үлдэх ба үүнийг практик этик гэнэ. Харин энэн дээр бол буруу ч бай, зөв ч бай ямар ч хүн ярьж болдог юм шиг байгаа юм.
Харин мета түвшин, шинжлэх ухааны түвшин, практик түвшин гурвыг холивол ёстой бантан хутгана гэсэн үг, зөв сэтгэх гэсэн хүн бол “толгой нь хага үсэрнэ” гэсэн үг, ингэж ярьдаг хүмүүс өөрсдөө этикийн тухай ямар ч ойлголтгүй гэсэн үг, ингэснээр ямар ч үр дүнд хүрэхгүй гэсэн үг юм. 
Манайд яг одоо ийм үзэгдэл болж байна. Дурын Монгол хүн этикийн дурын асуудлаар “бөөлждөг” болж байна. Би монгол хүн этик ярих эрхгүй гэж байгаа юм биш. Харин этикийн бүх түвшинг холиод нэг дор ярьж тэнэглэж болохгүй л гэж хэлж байна.

Өрнө хийгээд дорнын этик
Этик бол тэнгэрт байдаг зүйл биш, харин түүнийг хүний нийгэм бий болгосон юм. Ийм ч учраас Өрнө болон Дорнын этик хийгээд түүний зарчмууд бие даасан байдлаар бие биенээсээ тусгай хөгжиж ирсэн юм. Эдгээрийг алийг нь илүү мундаг болох тухай асуудал хэрхэвч байж болохгүй. Учир нь уг этик тухайн нийгмээсээ гарч, нийгэмдээ нөлөөлж, түүнийг удирдан залдаг, түүнээс салгаж болшгүй мөн чанар юм. 
Ухаандаа Барууны хүний ухамсрын тулгуур болсон индивидуализм бол гүн гүнзгий соёл-түүхийн үндэс суурьтай. Барууны иргэншил Сэргэн мандалт, Дахин Сэргэлт, Соён гэгээрлийн үе шатыг дамжин хөгжиж ирэхдээ хүнийг бүх зүйлийн хэмжүүр болгосон юм. Чухамхүү хүн, түүний оюун ухаан, түүний рационал шинжийг энд хамгийн гол үнэт зүйл гэж үздэг. Барууны нийгэмд материаллаг дэвшлийн ойлголт цаг ямагт нэн чухал байсаар ирсэн юм. Баруунд зөвхөн хүний бүтээсэн зүйл л ач холбогдол бүхий байдаг. Үүний улмаас өсөн нэмэгдэх материаллаг сайн сайхан байдлын төлөө хүлээх хувийн хариуцлагын зарчим баруунд ноёрхож, материаллаг дэвшлийг нийгмийн зүгээс урамшуулж, хүндэтгэж байдаг. Энэ санааг барууны иргэншлийн тэргүүлэх шашин болсон протестантизм хамгийн анх хүлээн авсан юм. Ийм соёлд буй хүн ажил хийж, хувийн сайн сайхан байдлаа нэмэгдүүлэхийн тулд нийгмийн сайн сайхныг бүтээх ёстой. Чухам энд л барууны соёлын хамгийн ерөнхий үндэс орших бөгөөд эндээс л барууны хүний прагматизм, рационализм, өрсөлдөх чадвар зэрэг шинжүүд урган гардаг юм.
Чухам ийм болохоор нь энэ талаар хамгийн гүн гүнзгий судалгаа хийсэн Макс Веберийн “Протестант этик хийгээд капиталист үзэл санаа” бүтээлээс орчуулах эхлэл хийгээд байгаа юм. Гэтэл манайхан өөдөөс олон юм донгосч, элдвээр цэцэрхэх нь арай хэтэрч байна ш дээ. Хэрэв либерал капиталист зах зээл рүү явах гэж байгаа бол тэрнийхээ мөн чанар болсон этикийг мэдэх ёстой нь зүйн хэрэг. Гэтэл тэд намайг өөдөөс бараг гэмт хэрэгтэн гэж үзэж байна…
Харин Дорно дахин бол асар их соёлын өв сантай, этикийн арвин их баялагтай. Энд күнз, даосизм, буддизм зэрэг сургаалийн хүрээнд этикийн арвин баян өв сан хуримтлагдсан юм. Дорнын соёлд хүн хэзээ ч өөрийгөө ертөнцийн төвд тавьж байгаагүй, тэд сансрын зохицол, нийгмийн зохиролыг илүүд үздэг зарчимтай байсан. Дорнын соёлд хүний эрх биш, харин үүрэг нь хувь хүнийг бүрэн тодорхойлдог. Эндээс Дорно дахинд хамтач ёс, уламжлал хэвшмэл байдаг уламжлалтай.
Үүнээс уламжлан Өрнө, Дорнын хүмүүсийн ялгаа гарч ирдэг. Барууны хүмүүс материаллаг үнэт зүйлсийг эрхэмлэх бөгөөд юуны өмнө материал баялгийг эзэмших эрхээ олохыг эрхэмлэнэ. Тэдний хамгийн гол үнэт зүйл нь: өмч, баялаг, ая тух, эрх мэдэл, алдар нэр, ур чадвар, эсэн мэнд, хүч чадал, эрүүл мэнд, сэтгэл ханамж, ажил хэрэг, эрх зэрэг болдог. Гэтэл Дорнын хүмүүс оюун санааны үнэт зүйлсийг эрхэмлэх бөгөөд ёс суртахуун шашны зарчим баримталдаг. Тэдний хамгийн гол үнэт зүйл нь: хамтач ёс, бүлгийн эв нэгдэл, нийтлэгт үнэнч байх, ёс суртахуун, зохиролд тэмүүлэх зэрэг болно.
Энэ нь Өрнө, Дорнын хүмүүс өөр өөр ёс суртахуунтай, этиктэй гэсэн үг бөгөөд эдгээр нь өөр өөрийн нийгэмд тохирон хөгжиж ирсэн юм. Түүнээс биш аль нэгийг нь давуу буюу дутуу гэж үзэж болохгүй. Нэг талаас аль аль нь асар олон саад бэршээл дамжин хөгжсөөр өнөөг хүрсэн, нөгөө талаас бие биендээ уусан, дэвшилтэт чанараа харилцан солилцсоор ирсэн. Энэ үйл явц одоо ч үргэлжилж байгаа. Гэхдээ бие биедээ бүрэн уусаад шингэсэн үг хараахан биш. Язгуур үндэс нь өөр болохоор цаашдаа ч тийм байх биз.
Хүн төрөлхтний асар их дэвшил хөгжлийн явцад протестант угшилтай барууны этикт суурилсан хүн төрөлхтний нийтлэг этик бүрэлдэн тогтсон юм. Энэ нь шинжлэх ухаан техник, технологийн дэвшил барууны үнэт зүйл зонхилсон Барууны иргэншил даян дэлхийд түгэн дэлгэрсэнтэй холбоотой. Базаж хэлбэл даяарчлалын этик нэгэнт тогтсон гэсэн хэрэг. Тодруулж хэлбэл түүнийг хэрэглэх зарчим, хэмжээ ерөнхийдөө тогтсон гэсэн хэрэг. Энэ нь барууны гаралтай этик хөгжсөөр яваад шинэ эрин үед даяар шинж чанартай болсон хэрэг юм.
Одоо манайх олон долоон онол ном донгосоод байлгүй энийг л шууд мөрдөх хэрэгтэй ш дээ…
Манайх…
Манай нүүдэлчдийн этикийг тусгайлан судалсан бүтээл нэн ховор. Улмаар монгол хүнийг тухайлан судалсан ажил бас л ховор. Хэдэн жилийн өмнө би “Монгол менталитет”, “Монголын нийгмийн харилцааны онцлог” өгүүллүүд бичсэн нь яг этикийн асуудлыг судлаагүй ч монгол хүнийг онолын социологи, сэтгэл зүйн талаас тухайлан судлах оролдлого байсан юм. Зүй нь энэ судалгааг үргэлжлүүлбэл тун зүгээрсэн.
Ямар ч гэсэн монголчуудыг нэг их этиктэй ард түмэн гэж дэлхийн ямар ч судлаач үздэггүй. Би л лав тийм юмтай бараг таарч байгаагүй. Энэ нь тэдний этикийн үндсэн ойлголт хийгээд түүнийг “хэмжих” үзүүлэлт, шалгуур манайхтай огт тохирохгүй байсантай холбоотой нь эргэлзээгүй юм.
Тэгвэл бид этикгүй ард түмэн юм уу ? Этикгүй ард түмэн гэж байхгүй л дээ. Энэ асуудал аяндаа судалгааны нэн сонирхолтой сэдэв юм. Ямар ч гэсэн бид энэ Монгол нутагтаа “хаантай бол хаантай, харцтай бол харцтай улс шиг улс” гэж кинонд ярьдаг шиг өөрийн гэсэн этиктэй, ёс суртахуунтай яваад ирж. Харамсалтай нь үүнийг энэ хир нарийвчлан судлаагүй…
Ингээд ХХ зуун болоход хувьсгал ялж монголын нийгэмд асар их өөрчлөлт гарав. Энэ нь европын этикийн нэгэн төрөл, түүний ихээхэн том нэгэн салаа юм. К.Маркс анх 10 зүйл бүхий “Коммунистуудын ёс суртахууны дүрэм” (кодекс) гэдгийг бүр эрт гаргахдаа Библийн этикээс үндсэн санааг нь авсан гэвэл одооны хүмүүс заяа нь надад үнэмшихгүй. Гэхдээ энэ бол үнэн юм. Намайг шалгаад тулгаад үзсэн ч болно. Энэ бол европын этик үзэл санааны нэг л сурвалжтай гэдгийг бат нотолдог юм.
Этик энэ тэр гээд нэг сүрхий онол ном болдог боловч яг хүмүүсийн дагаж мөрдөх дүрэм журамд тулаад ирэхээрээ этик мөрдлөгүүд голдуу 10 байдаг нь гайхмаар. Библийн нүглийн тухай 10 сургааль, коммунистуудын 10 дүрэм, Буддын 10 хар нүгэл гэх мэт. Хүн битгий ал, хүрээ битгий тал, худал битгий хэл, хулгай битгий хий, хүнд тус болж бай, ахмадыг хүндэл, ажилсаг бай гэхчлэн энэ хэд л байдаг.
Үүнийг манай аваргууд юун амархан юм гэж бодож болохгүй л дээ. Хүн гээч энэ “хачин тэнэг” амьтныг ухаажуулах гээд Библи ч, коммунистууд ч, Будда ч хүчрэхгүй байгааг бид харж байна. Ингэхлээр хэн нэгэн монгол сэхээтэн этикийг “хялбар асуудал” хэмээн үзвэл ёстой лай л байна…
Манайд европ этикийн нэг том төрөл хамтач ёсны этик төлөвшиж эхлэж байтал 1990 оны хувьсгал гараад капиталист буюу протестант угшилтай этик рүү явах юм болов.
Ингээд дорнын нүүдлийн этик, европын хамтач этик, барууны капиталист этикийн дунд монгол хүн хавчуулагдах болов. Өөр хүн байсан бол үйл тамаа эдлэх ёстой атал монгол “хүн дураараа дургив, дунд чөмгөөрөө жиргэв”. Ингээд хүн биш, араатан шинжийг олов. “Нэг” этиктэй хүн ихээхэн зовч зүдэрч байж амьдралынхаа асуудлыг шийддэг байхад “гурван этиктэй” монгол хүн юу ч байхгүй хоосон үлдэх нь мэдээж хэрэг юм. Өнөө үеийн монгол хүн этик болгоныг “мэдээд” байдаг нь үүнтэй холбоотой.
Шинжлэх ухааны хэллэгээр бол монгол хүн эдүгээ үнэт зүйлс, эрхэмлэлийн системийн зөрчилд ороод байна. Толгой нь эргэсэн тэрбээр үзэгдсэн харагдсан номоо уншиж, үзэгдсэн харагдсан “хүн” болгоныг дуурайх гэж оролдовч энэ үйлдэл нь түүнийг улам их зөрчилд оруулж, улам мунхаг болгох бөлгөө. Үүнийх нь дээрээс төр засаг шиг ухаантай юманд нь этиктэй амьтан ганц ч байхгүй учраас нийгмийн оюун санааны амьдралыг хорь гаруй жил зөнд нь хаясан юм.
Үүний улмаас XXI зуунд Монгол хүний зэрлэгшил нэн хүчтэй явагдсан, үүнийг засаж залруулах оролдлого энэ хир хийгээгүй. Харин сүүлийн үеэс хэсэг сэтгүүлч залуус үүнийг анхааран зарим нэвтрүүлэг хийж эхэлж байгаа нь тун ч сайн, дэмжүүштэй хэрэг юм.
Этикгүй хүн бол араатнаас ялгаагүй бөгөөд ийм болгох ажлыг зориудын санаатайгаар хийсэн байж болох юм. Этикийн хамгийн “доод” хэсэг буюу прагматик этикийн яг хүмүүн харилцааны дүрэм журмыг этикет гэж ялган нэрлэдэг. Энэ бол хамгийн амархан, үзэгдэх, өнгөц хэсэг юм. Сүүлийн үед үүнийг этик гэж ойлгоод энийг л сурчихвал өөрийгөө соёлтой хүн гэж ойлгох болов. Тэгээд бусад хүнээс этик нэхэх болов. Мэдээж этикет хүний амьдралд чухал хэрэгтэй боловч түүнийг этикээр оруулах боломжгүй. Учир нь хэрэв цаана нь худал хэлэх, хулгай хийх мөн чанар байгаа бол түүнийг этикетээр халхлах халхавчлах боломжгүй. Харин монголчууд болохоор болно гэж бодоод байдаг нь гайхалтай. 
Үүний тод жишээ нь манай нийгэмд үлэмж дэлгэрээд буй тангараг өргөх ёслолууд болно. Монгол хүн 16 нас хүрээд иргэний андгай тангараг өргөнө, дараа нь дээд сургуульд элсээд оюутны тангараг өргөнө. Цаашаа бол Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн, эмч, багш, хилчин, цэрэг, цагдаа, тагнуул, онцгой байдал, шүүх, прокурор, гааль татвар, мэргэжлийн хяналт гэхчлэн төрийн албаныхан ганц ч хүн үлдэхгүй тангараг өргөх. Лам нар бурхандаа, бөө нар Тэнгэртээ тангараг өргөдөг биз. Бараг л надаас бусад нь тангараг өргөдөг. Энэ учир тоймгүй олон андгай тангарагийн үр дүнд төр, нийгэм, хүмүүс маань хараал хүрсэн мэт яг эсрэгээр нь явж байна. Дэлхийн бүх хүн тангараг өргөсөн л бол яс биелүүлдэг бол одооны монголчууд албатай юм шиг тангараг өргөчихөөд бас л албатай юм шиг эсрэгээр нь үйлддэг заншилтай болсон байна. Нэгэн сайхан цагт монголын “за” гэсэн үг андгай тангараг байсан үе бий юм шүү дээ. Энэ нь монгол хүн этикгүй болсонтой шууд холбоотой. Мөн үүний үндсэн бөгөөд гол шалтгаан нь ийм нөхцөл байдлыг бий болгож, өөрөө түүнийг байнга төрүүлж, “шилдэг” үлгэр жишээ үзүүлж байгаа Монголын төр засаг мөн. 
Чухам эндээс л бид үлэмж зэрлэгшиж, араатан шиг болсон гэсэн дээрх дүгнэлт гарсан юм.
Уг нь этик бол соёл юм. Түүнийг хар багаасаа эзэмшиж сурсан байх ёстой. Тэрнээс ном үзээд мэддэг юм биш. Нөгөө талаас одоо монгол хүн гадаадад их явж, юм үзэж нүд тайлж байгаа учраас тэндэхийн этик зарчим, хэм хэмжээг мэдсэн, сурсан байх ёстой. Гэхдээ энэ бол зөвхөн харилцааны түвшний явдал, асуудлын өнгөн тал юм. Үүний цаана уг этикийн мөн чанар, хүний яс маханд шингэдэг үнэт зүйл, эрхэмлэл, соёл, хүмүүжил зэрэг бүхэл бүтэн тогтолцоо байдаг юм.
Энэ нь байхгүй учраас гадаадад байсан Монгол хүн Монголдоо ирэнгүүтээ “барууныхаа” этикийг тэр дор нь мартаж орхидог юм. Барууны этик ч юу байхав, хүн төрөлхтний нийтлэг этик байгаа юм…
Ямар ч гэсэн бүх этикийг хольчихоод удаан явбал бүгдээрээ араатан болно гэдэг нь дэндүү ойлгомжтой байна. Иймээс бид одоо сонголт хийх ёстой болж байна. Аль этикийг нь авах вэ ?
Энэ асуулт угаасаа харьцангуй юм. Харилцааны анхдагч түвшинд барууны гэгдэх түгээмэл этикийг үг дуугүй авч даган мөрдөх ёстой. Харин шинжлэх ухааны түвшинд бол сайтар судалсны үндсэн дээр язгуур монгол суртахууны эрхэмлэл, зарчим, хэм хэмжээг энэхүү түгээмэл этиктэй зохистой хослуулан үндэсний этик шинээр гарган авах ёстой. Харин мета түвшинд бол энэ бүхнээ бүх талаас нь үндэслэж өгөх ёстой. Харин үүнийг бол дурын хүн биш, мэргэжлийн хүн хийдэг юм.
Сүүлийн үед манайхан ёс зүйг анхаарч, ярьж эхэлж байгаа нь тун ч сайн хэрэг. Тэр ажилд нь тус нэмэр болох гэж л зарим асуудал хөндсөн энэ өгүүллийг бичсэн юм.
Уг нь задлаад дэлгэрүүлээд ярих юм бол их л олон зүйл ярьж болох. Харин нэг зүйл сануулахад доод түвшин нь дээд түвшингөөсөө мэдлэгийн эх сурвалжаа олж авдаг учраас этикийн практик түвшингөөс шинжлэх ухааны түвшин рүү, түүнээсээ мета түвшин рүү ойртохыг аль болох хичээвэл зохилтой. Харин түвшингүүдийг л хольж болохгүй.
Иймээс этиктэй болъё гэвэл ярьдаг биш, мөрддөг хүмүүсийг төрд шинээр гаргах хэрэгтэй. Аман дээрээ этик яриад ачир дээрээ яг эсрэгээр нь туудаг өнөөгийн төр ямар байгааг харж байгаа биз дээ…
Тангаргаа там болгочихоод этик ярьдаг хүмүүс ямар ч этикийн, улмаар ямар ч нийгэм, ямар ч төрийн дайсан байдаг бөгөөд тэдний ааш авир, зан араншин ямар байдгийг Та телевизээ залгаад л харж болно…
Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2014 оны 10 дугаар сарын 21.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Аргентины эдийн засаг 100 жилээр ухрав



ikon.mn-ээс

   Аргентин Улс Олон улсын валютын сангаас санхүүгийн тусламж авах хэлцлийг эхлүүлсэн гэдгээ мэдэгдлээ. Тус улсын үндэсний мөнгөн тэмдэгт песогийн ханш сүүлийн нэг жилийн хугацаанд 25 орчим хувиар суларч, инфляцаа бууруулах зорилгоор Аргентины Төв банк сүүлийн хоёр долоо хоногт бодлогын хүүгээ гурван удаа нэмэгдүүлж, 40 хувьд хүргээд байгаа юм. Аргентин Улсын Ерөнхийлөгч Маурисио Макри “Олон улсын валютын сангаас санхүүгийн тусламж авах хэлцлийг эхлүүлээд байна. Кристин Лагард тохиролцоонд хүрэхээр бидэнтэй хамтран ажиллана гэдгээ мэдэгдээд байгаа.

Энэхүү санхүүгийн дэмжлэгийн тусламжтайгаар бид өнгөрсөнд гаргасан алдаагаа давталгүй, эдийн засгийн хямралаас сэргийлэх боломжтой болох юм” гэж мэдэгдээд буй. Аргентин Улс өмнө нь Олон улсын валютын сангаас санхүүгийн хөтөлбөрт хамрагдаж байсан. 2001 оноос хойш Аргентины песогийн ханш ам.долларын эсрэг 70 орчим хувиар суларч, Аргентины таван иргэн тутмын нэг нь ажилгүй болоод байгаа юм.

Аргентинчуудын олонх нь өмнө нь хэрэгжүүлж байсан Олон улсын валютын сангийн бодлогыг тус улсын 2001 оны санхүүгийн хямралыг даамжруулсан гэж үздэг. Иймд энэ удаагийн хямралын эсрэг Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөр хэр үр дүнтэй хэрэгжих нь эргэлзээ төрүүлж байгааг шинжээчид онцолж байгаа юм.

Зуун жилийн өмнө АНУ, Аргентин хоёр хөгжлийнхөө төвшнөөр бараг адилхан байжээ. Харин 200-аад жилийн өмнө аргентинчуудын хүн амын бодит орлого АНУ-ынхаас өндөр байсан гэх тооцоог Америкийн эдийн засагч Жон Костуорт хийсэн байдаг. XX зууны эхээр олон сая цагаадын хувьд Буэнос-Айрес уу эсвэл Нью-Йорк уу гэсэн сонголтын өмнө эргэлздэг байв.

Аргентины нэг хүнд ногдох ДНБ-ний хэмжээ 1913 онд 3.8 мянган ам.доллар (1990 оны олон улсын ам.долларын ханшаар) байв. Харин одоо бол АНУ, Аргентиныг эдийн засаг, хөгжлийн хувьд харьцуулна гэдэг тэнгэр газар мэт ялгаатай. АНУ их гүрэн болж, нэг хүнд ногдох орлого нь 53 мянган ам.доллараар хэмжигдэх болов. Харин Аргентин “serial defaulter” буюу байнгын дампуурагч гэсэн цол зүүх болжээ. XX зууны Аргентины эдийн засгийн хөгжлийн бүтэлгүйтлийн тодорхой шалтгааныг шууд нэрлэнэ гэдэг хүндрэлтэй. Гэхдээ гол шалтгаануудын нэг нь улс төрийн институцийн болон макро эдийн засгийн муу бодлого.

1990-ээд оны эхээр Аргентинд инфляц 5,000 хувьд хүрч байсан бөгөөд тухайн үед шинээр сонгогдсон Ерөнхийлөгч Карлос “Менем currency board” хэмээх бодлого явуулж валютын нөөцийн хэмжээг эргэлтэд байгаа мөнгөний хэмжээтэй тэнцүүлж, ам.доллар үндэсний мөнгөн тэмдэгт хоёрыг хүчээр ижил үнэтэй болгов. Эхэн үедээ энэ алхам амжилт олж инфляц зогсож эдийн засаг нь хөл дээрээ боссон бөгөөд дэлхий даяар Аргентины эдийн засгийн гайхамшгийн тухай шагших болов. Гэвч 1990-ээд оны сүүлчээр байдал дордов.

10-аад жилийн турш эдийн засаг цэцэглэж байна хэмээн ард түмнийг хуурсан нь ил гарч Аргентин гадаад өрөндөө дарагдсан юм. Тус улсын Засгийн газрын гадаад өрийн хэмжээ ДНБ-ий 90 хувьд, харин улсын нийт гадаад өр ДНБ-ий 255 хувьд хүрсэн нь хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг бууруулж, хөрөнгөө татахад хүргэсэн бөгөөд энэ нь өрийн хямралыг эхлүүлэх асаагуур болсон юм. Дээр нь Олон улсын валютын сан эхлээд баахан мөнгө зээлдүүлж байснаа гэнэтхэн зогсоож, бүр ч хүнд байдалд оруулсан. Мөн песогийн ам.доллартай харьцах ханшийг чөлөөлснөөр үндэсний мөнгөн тэмдэгт үнэгүйдэж дэлхийн түүхэн дэх хамгийн том буюу зууны дефольт болов.

Энэхүү хямрал 2001 онд тус улсын санхүүгийн системийг унагаж, өөрсдийн хүчээр хямралаас гарах гарцыг ерөнхийд нь үгүй хийсэн юм. Ингээд Латин Америкт хамгийн баян гэгдэж байсан орон нэг шөнийн дотор хоосров. Бүх үл хөдлөх хөрөнгө үнэгүйдэж ханш нь 3-4 дахин унав. 2002 оны эхний улиралд үйлдвэрлэл 20 хувиар буурч, хүн амын 52 хувь нь ядуу болж хувирлаа. Худалдан авах ажиллагаа зөвхөн ам.доллараар явагдаж байсан ч ам.доллартай хүн тун цөөн байв. 2001 оны арванхоёрдугаар сарын 10-наас 2002 оны нэгдүгээр cap хүртэлх хугацаанд таван Ерөнхийлөгч солигдов. Нийгэмд эмх замбараагүй байдал үүсэж хулгай, дээрэм газар авлаа.

Олон улсын валютын сан песогоор гүйлгээ хийхийг зогсоож, зөвхөн ам.доллар ашиглахыг ятгаж эхлэв. Хувийн банкууд байгаа мөнгөө аван улс орноос гарч явах гэсэн нь гадагшаа гарах мөнгөний урсгалыг улам нэмэв. Тиймээс Засгийн газар бүх банкны тооцоог зарцаав. 2003 онд Нестор Киршнер Ерөнхийлөгч болж нэлээн ардчилсан бодлого явуулж эхэлсэн. Тэрбээр авлигатай дайн зарлаж олон арван төрийн өндөр албан тушаалтныг халав. Түүнчлэн Аргентинд их хэмжээний мөнгө зээлдүүлсэн АНУ, Олон улсын валютын санг янз бүрээр аргадаж байлаа.

ДАХИАД Л ЭХНЭЭСЭЭ...
Киршнер хоёр удаа сонгогдсон бөгөөд түүний үед Аргентины эдийн засаг хөл дээрээ босч чадсан юм. 2007 онд Ерөнхийлөгчөөр Киршнерийн эхнэр Кристина Киршнер сонгогдов. Улс оронд эдийн засгийн “гайхамшиг” дахин эхэлж 2001 оны үедээ буцаж ирлээ. Кристинагийн гол хийдэг ажил нь статистикийн тоо баримтаар тоглох. Засгийн газрын албан ёсны тайлангуудад инфляц доогуур гэж бичдэг ч Олон улсын валютын сангийн үзэж буйгаар тоо баримт, бодит амьдрал хоёр алд дэлэм зөрөх ажээ.

Тиймээс Олон улсын валютын сан худал мэдээлэл өгөхөө үргэлжлүүлбэл зээл егөхөө зогсооно гэж сүрдүүлэв. Кристина Ерөнхийлөгч болсноор хавтгайруулсан тэтгэмж тарааж эхэлсэн юм. Монголын Засгийн газрын өгдөг байсан хүүхдийн мөнгө, гэрлэсний мөнгө гээд төрөл бүрийн тэтгэмж энэ оронд ч байв. Үүнээс гадна Аргентинд хүүхдэд тариа хийсэн, сургуульд хүргэж өгсөн, хогтой уут ураагүй хүн төрөөс тэтгэмж авдаг. Гэр бүлээрээ төрийн мэдлийн зочид буудалд амрахад бараг л үнэгүй. 2012 онд Аргентины ДНБ гурван хувийн алдагдалтай гарав. Дотоодод мөнгө зээлэх хүн байхгүй.

Гаднаас мөнгө авах гэхээр хэтэрхий өндөр хүүтэйгээс гадна итгэж мөнгө зээлэх олон улсын байгууллага болон улс байхгүй болжээ. Гэвч Кристинагийн хувьд энэ асуудал биш байсан бөгөөд тэрбээр их хэмжээний мөнгө хэвлэж байв. Харин хэтэрхий их мөнгө хэвлэсний үр дүнд нь тус улс дахь мөнгөний хэмжээ 40 хувиар өсжээ. Хэдийгээр олон улсын байгууллагууд, банк санхүүгийн корпорациуд болон донор орнууд Аргентины гадаад өрийн 90 хувийг 2002-2005 оны хооронд тэглэсэн боловч, тус улсын Засгийн газрын гадаад дахь хөрөнгө болон аж ахуйн нэгжүүдийн дансны үлдэгдлийг хураасан нь эдийн засгаа сэргээж, хөгжүүлэх боломжийг хумьсан юм.

Аргентины өнгөрсөн хугацаанд зөвхөн санхүүгийн зах зээл дээр нийт 460 гаруй тэрбум ам.долларын хөрөнгө алдагдсан гэсэн Дэлхийн банкны судалгаа байдаг бөгөөд өнөөг хүртэл өрийн хямралын үр дагаврын дарамт арилаагүй байна. Одоогийн байдлаар Аргентины 30-40 мянган иргэн гудамжинд хог түүж, хоёрдогч түүхий эдээр өл залгуулж байна. Бэлэн мөнгө дутагдахын улмаас бартераар эд зүйл наймаалдаг сүлжээ сүүлийн жилүүдэд хурдацтай хөгжжээ. Телевизийн сувгууд хямдыг нь бодож реалити шоу бэлдэж эфирийн цагаа дүүргэх болов. Боловсрол, танин мэдэхүйн нэвтрүүлгийн олонх нь хаагдав.

Түүнчлэн олон улсын зээл ховордож, бондны зах зээлийн хаалга хаагдсан тул тус улсад зээл олгох орон ч ховордоод буй. Олон улсын үнэлгээний “Moody’s" агентлагийн тогтоосон зээлжих зэрэглэлээр Аргентин Улс хамгийн муу буюу “Саа1” ангилалд буй. Үүнээс гарч чадвал тус улс олон улсын зах зээлд дахин бонд гаргах боломж бүрдэх юм. Одоо тус улс Олон улсын валютын сан болон зуун жилийн өмнөх хүчтэй хөдөө аж ахуйн салбарын туршлагадаа найдах үлдэж байна. Өөрөөр хэлбэл юунаас эхэлсэн түүндээ буюу эдийн засгийн хувьд 1900 оны эхэн үе рүү буцан орж байна.

Related Posts by Categories



- Архив

____ Их үзсэн ____

- Миний тухай

www.twitter.com/DJamts

- Харилцах талбар

Bolor dictionary eng-mon-deut


Your IP address

IP