Automarket of Mongolia

Газрын тосыг орлох занар шинэ боломж

  http://www.dornodbiz.mn/n/16331

en.wikipedia.org/wiki/Shale_oil

Хөгжингүй орнуудад газрын тос, байгалийн хийг орлох өөр эх үүсвэрийн судалгаа хэдийнэ эхэлжээ. Шатахуун, эрчим хүч, дулааны дараагийн шатны эх үүсвэр болох найдлага өндөртэй тэрхүү түүхий эд нь шатдаг занар юм байна. Үүнийг сонирхох нэг шалтгаан нь Монгол энэхүү ашигт малтмалын нөөцөөрөө анхаарал татаж буй явдал. Монгол Улсад хийсэн анхан шатны геологийн судалгаа, түүнээс гарсан үр дүнг харахад үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхүйц хэмжээний шат­даг занарын нөөц тогтоогдсон гэж техникийн ухааны доктор Г.Ёндонгомбо ярьж байна. Түүний үзэж байгаагаар Монгол Улс шатдаг занарын судалгааг өргөжүүлж, энэ салбарыг хөгжүүлснээр эрчим хүчний аюулгүй байдлаа хангах, экспортын зах зээлд өрсөлдөх, үүнийг дагасан инженер, техникийн ажлын байрыг олноор бий болгох боломжтой аж. Өнөөдрийн байдлаар бидний хөрш БНХАУ болон Эстони улс шатдаг занарыг хэдийнэ үйлд­вэрлэлд нэвтрүүлээд буй юм байна.

Газрын тосны өндөр үнэ, түүний нөөцийн хорогдол, шинээр илэрсэн нөөцийн төлөөх улс орнуудын өрсөлдөөн зэргээс үүдээд олон улс, тэр дундаа дэлхийд тэргүүлэгч компаниуд дараагийн шатны эх үүсвэр болох шатдаг занарт анхаар­лаа хандуулж эхэлсэн байна. Энэ өрсөлдөөн дунд Монгол Улс ашигтай байр суурь эзлэх боломжтой гэж гадаадын шинжээчид үзэх болжээ.

Өнөөдөр Монгол Улс нүүрс, зэсийн нөөц, олборлолтоороо дэлхийн анхаарлыг татаж, олон улсын түүхий эдийн зах зээлд томоохон тоглогч болон гарч ирсэн. Хэдий тийм боловч энэ боломжоо хөгжил болгон хувиргаж чадах эсэх нь эргэлзээтэй хэвээр байгаа. Яг энэ эгзэгтэй цаг үетэй давхцан газрын тос, байгалийн хийн дараагийн шатны эх үүсвэрийн нөөцөөрөө дэлхийн уул уурхайнхны анхаарлыг татаж эхэллээ. Энэ нь сайн мэдээ. Гэхдээ зөвхөн нэг талаар. Учир нь асар их баялгаа захиран зарцуулах, эзэмших, хуваарилах эрх мэдлийн тогтолцоо нь эрүүлжээгүй байгаа өнөөгийн улс төр, эдийн засгийн нөхцөл байдал шатдаг занарын салбарыг хөгжүүлэхэд бэлэн үү гэдэг эргэлзээтэй асуудал юм. Алт, зэс, нүүрсний асар их баялаг, үүнийг гадаад зах зээлд гаргахтай холбоотой стратегийн асуудлууд жигдэрч чадаагүй байж байтал шатдаг занар гэх баялаг бас дахиад асуудал үүсгэхийг үгүйсгэх ч аргагүй юм. Гэхдээ шатдаг занарын нөөц зөв­хөн Монголд илэрсэн гэвэл эндүүрэл. Одоогийн байдлаар Австрали, Бразил, Хятад, Эстони, Израиль, Иордани, АНу болон бусад улс орнуудад томоохон ордууд ихээр тогтоогдоод буй. Эдгээр нь шатдаг занарын салбарт өрсөлдөгчид гэж үзэж болно. Юутай ч олон улсын зах зээлд анхаарал хандуулахаас өмнө дотоодын эрчим хүч, шатахууны хэрэг­цээгээ хангахуйц эх үүсвэрийг бий болгох шаардлага Монгол Улсад бий юм.

АНУ нь шатдаг занарын нөө­цөө­рөө дэлхийд тэргүүлж байгаа бөгөөд ихэнх нөөц нь Колорадо, Юта, Вайомин буюу Ногоон Голын сав газарт тогтоогджээ. Нийт олборлох боломжтой нөөцийн хэмжээ нь 2 триллион баррелээс (277 тэрбум тонн) их буюу Саудын Арабын газрын тосны нөөцөөс найм дахин их үзүүлэлт аж. Сүүлийн жилүүдэд АНУ-ын шатдаг занарт үзүүлэх сонирхол огцом нэмэгдсэн бөгөөд “Шелл”, “Экзон”, “Тотал” болон бусад томоохон компаниуд үүнийг ашиглах шинэ технологи хөгжүүлэхээр ажиллаж буй юм байна. Улмаар АНУ эрчим хүчний бодлогын хүрээнд 2005 оноос хойш шатдаг занарын судалгаа, түүнийг газрын гүнд (insitu) болон газрын гадарга дээр үйлдвэрлэх технологийг хөгжүүлэхэд зориулсан талбайнуудыг нээсэн байна. АНУ-ын Дотоод хэргийн газар Колорадо, Юта болон Вайоминд нийт 2 сая акр газрыг дээрх зорилгоор түрээслэх тухай дүрэм, журмыг 2008 онд эцэслэн бэлтгэжээ. Хэдийгээр хууль эрх зүйн хүрээнд бэрхшээлүүдтэй тулгарсан ч цаашдын үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх эхний алхмыг тавьсан гэж үздэг байна. Тэгэхээр Монгол Улс бүүр ч бэлтгэлгүй байгаа нь тодорхой, төрийн бодлогын төвшинд анхаарал хандуулахад эртдэхгүй бололтой.
Бид нефть, газрын тосны эрэл хайгуул, боловсруулах үйлдвэрийн талаар багагүй хугацаанд ярьж буй ч бодитой үр дүнд хүрээгүй хэвээр. Тэгвэл үүнтэй зэрэгцүүлээн шатдаг занарын судалгаа, ирээдүйд анхаарал хандуулаад үзвэл яах бол?

Энэ талаар техникийн ухааны доктор Г.Ёндонгомботой ярил­цахад “Шатдаг занарын үйлдвэр­лэлийн хүчин чадал болон үйлд­вэр­­лэлтэй холбоотой асуудал бүрэн шийдэгдэж, тээнэгэлзэгч, шүүмж­лэгч­дийн эргэлзээг үгүй хийсэн” гэж онцоллоо. Цаашид дэлхийд тэргүүлэх үйлдвэрлэлийн нэг нь шатдаг занар, занарын тос, занарын хийн үйлдвэрлэл байх болно гэж суд­лаачид үзэх болсныг ч цохож байна.

Шатдаг занар, занарын тос, занарын хийг ашиглах технологи маш эрчимтэй хөгжиж буйг онцлоод Монгол Улс тэдгээр түүхий эдээс шатдаг занарыг ашиглан дотоодын хэрэгцээгээ хангахуйц үйлдвэрлэл явуулах талаар анхаарал хандуулах цаг болсон гэж тэрбээр үзэж байна.

Түүний ярианд дурдагдсан занарын тос, занарын хий нь шатдаг занартай төстэй боловч адилтгаж үзэж болохгүй баялаг аж. Ялангуяа эдгээр түүхий эдэд дэлхийн улс орнууд түлхүү анхаарал хандуулж буй юм байна. Европын зарим орон импортоор авч буй байгалийн хийн хамаарлаас ангижрах зорилгоор занарын хийг хөгжүүлэхээр ажиллаж буй юм байна. Уг нь занарын тос болон занарын хийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх боломжгүй гэж саяхныг хүртэл үзэж байжээ. Нөгөө талаар эдгээрийн нөөц хэмжээ, үйлдвэрлэлийн потенциаль нь шатдаг занартай харьцуулахад маш бага юм байна. Харин Монголд нөөц нь тогтоогд­сон шатдаг занар бол шууд утгаараа газрын тосны эх үүсвэр аж. Учир нь уг чулуулагт (шатдаг занарт) кероген буюу органик нэгдлүүд их хэмжээгээр агуулагддаг. Шатдаг занарыг халаах явцад кероген буюу чулуулаг дахь органик нэгдэл нь газрын тос ба байгалийн хий болон хувирдаг байна. Өөрөөр хэлбэл, шатдаг занарыг зөвхөн дулаан ашиглан олборлодог гэсэн үг. Ус, эсвэл химийн урвалжууд шаардлагагүй.

Дашрамд сонирхуулахад занарын тос буюу “tight oil”, занарын хийг ашиглахад орчин үеийн өрөмдлөг, олборлолтын технологи ашигладаг аж. Тэгвэл эдгээртэй харьцуулахад олборлох, боловсруулах технологи нь хавьгүй хялбар шатдаг занар нь Монголын хувьд эрчим хүчний эх үүсвэрээ нэмэгдүүлэх боломжийг авчрах стратегийн түүхий эд гэдгийг мэргэжилтнүүд онцолж байна. Өмнө нь төдий л сонсогдож байгаагүй шатдаг занар хэмээх түүхий эд Монголын ирээдүйг шинэ боломж авчирч тун болзошгүй аж.

З.БОРГИЛМАА